در هر سیستم حملونقل ریلی بین بار جابه‌جاشده در شبکه و استهلاک زیرساخت، موازنه‌ای وجود دارد، افزایش بار جابه‌جاشده باعث استهلاک بیش‌ازاندازه زیرساخت‌ها و کاهش عمر آن‌ها میشود و برعکس عدم استفاده از این ظرفیت بازدهی تجهیزات نصب‌شده را کاهش می‌دهد. با توجه به این مسائل، شرکت‌های راه‌آهن جهت افزایش ایمنی حملونقل ريلي، کاهش هزینه‌های تعمیر و نگهداری و جلوگيري از صدمه به زیرساخت، خرید، نصب و راه‌اندازی سیستم توزین جهت برداشت وزن واگن‌ها را مورد توجه قرار می‌دهند.
برای اجرای مطلوب فرآیندهای بهره‌برداری و نگهداری از این سیستم، نیاز است قوانین و مقررات نیز به‌صورت شفاف تدوین و ابلاغ شوند. مقصود از قوانین در این‌جا تمامی اسناد الزام‌آور اعم از قوانین مصوب مجلس، آیین‌نامه‌های مصوب هیئت وزیران، مصوبات هیئت‌مدیره راه‌آهن، مفاد قراردادهای الزام‌آور بین ذی‌نفعان و مواردی ازاین‌دست است. در این مقاله، وضعیت فعلی سیستم‌های توزین در شبکه ریلی کشور بررسی و در ادامه قوانین موجود مرتبط با سیستم‌های توزین و اضافه‌بار آورده شده و تأثیرات و اجرا و عدم اجرای آن‌ها در حال حاضر تحلیل شده است.
وضعیت فعلی سیستم توزین و نگاهی به قوانین مرتبط
با نگاه کسب‌وکار به سیستم توزین، توزین واگن‌ها برای اداره کل بازرگانی و بازاریابی دارای اهمیت است، به این دلیل که درآمد راه‌آهن بر مبنای تناژ حمل شده محاسبه میشود. بنابراین اداره کل بازرگانی و بازاریابی، برای جلوگیری از حمل بار اضافه، نیاز به توزین واگن‌ها خواهد داشت. طبق بند ب4 شرح خدمات شرکت‌های حملونقل ریلی و همچنین بند 8 ماده پنج قرارداد دسترسی آزاد به شبکه ریلی، شرکت حملونقل ریلی موظف است در صورت وجود قپان 8 در ایستگاه مبدأ بارگیری، نسبت به توزین محموله واگن‌ها اقدام و برگه توزین را ضمیمه بارنامه کند. در صورت فقدان قپان در مبدأ، شرکت متعهد است با هماهنگی‌های قبلی در اولین قپان طول مسیر واگن را توزین کرده و برگه توزین را ضمیمه بارنامه کند.باوجود تأکید بر ضمیمه کردن برگه توزین در قرارداد دسترسی آزاد به شبکه و همچنین در شرح خدمات شرکت‌های حملونقل ریلی، در عمل این اتفاق رخ نمی‌دهد. در صورت مشاهده اضافه‌بار در واگن‌ها، شرکت مربوطه باید بار اضافه موجود را در کامیون یا واگن خالی دیگری تخلیه کند. در صورت تخلیه در واگن خالی، هزینه کل واگن از شرکت دریافت میشود. هزینه مربوط به اضافه‌بار نیز توسط اداره کل بازرگانی و بازاریابی از شرکت‌ها دریافت میشود.
قوانین موجود در رابطه با سیستم‌های توزین و تحلیل آن‌ها
در زمینه سیستم‌های توزین و موارد مربوط به آن، قوانین فعلی به شرح زیر است:
1- شرایط و دستورالعمل‌های فنی و ایمنی مرتبط با سیر و حرکت وسایل نقلیه ریلی توسط هیئت‌مدیره راه‌آهن تهیه و ابلاغ میشود و شرکت‌های بهره‌بردار خطوط مکلف به رعایت آن‌ها هستند. راه‌آهن موظف به نظارت بر اجرای کامل ضوابط و مقررات و دستورالعمل‌های فنی و ایمنی حرکت خواهد بود و آیین‌نامه تعیین انواع تخلفات و جرائم مربوط به سیر و حرکت ناوگان در شبکه حملونقل ریلی و نحوه رسیدگی به آن‌ها توسط هیئت‌مدیره راه‌آهن تهیه و به تصویب هیئت وزیران خواهد رسید. (ماده 2 قانون دسترسی آزاد به شبکه حملونقل ریلی).
2- شرکت‌های حملونقل ریلی مکلف به رعایت تمام مقررات، ضوابط و دستورالعمل‌هایی هستند که در چارچوب قوانین کشور توسط هیئت‌مدیره راه‌آهن تهیه و ابلاغ میشود (ماده 10 قانون دسترسی آزاد به شبکه حملونقل ریلی).
تحلیل و بررسی: طبق بند اول و دوم، شرکت‌ها موظف هستند آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های صادره را اجرا کنند. در رابطه با رعایت حداکثر بار مجاز، مقررات شفافی از طرف سیاست‌گذار تدوین و ابلاغ شده است، اما این قوانین، مقررات و تکالیف، در مرحله اجرا با مشکل روبه‌رو شده و نتوانسته مسئله اضافه‌بار را حل کند. در تحلیل علل این ناکامی به دو نکته می‌توان اشاره کرد. در برخی مبادی ابزاری برای سنجش میزان بار وجود ندارد و نمی‌توان انتظار داشت که وزن محموله دقیقا مطابق با وزن ثبت‌شده در بارنامه باشد و عمدتا ظرفیت واگن به‌عنوان وزن محموله در بارنامه ثبت میشود. نظر به این‌که صحت‌سنجی لازم برای مطابقت وزن واگن‌ها صورت نمی‌گیرد، شرکت‌های مالک واگن نیز در این رابطه ممکن است خود را ملزم به رعایت ظرفیت واگن نکنند. از سوی دیگر همان‌گونه که از تحلیل ذی‌نفعان برمی‌آید در رابطه با اجرای سیستم توزین در شبکه ریلی کشور باید به این نکته توجه کرد که منافع و درآمد راه‌آهن با حمل و جابه‌جایی بار رابطه مستقیم دارد و قوانین و مقرراتی که حمل بار را با محدودیت مواجه کند، بر درآمد و منافع راه‌آهن تأثیر مستقیم خواهد گذاشت. به‌عبارت‌دیگر راه‌آهن موظف به تدوین، ابلاغ و نظارت بر اجرای قوانین و ضوابطی شده است که بخشی از منافع کوتاه‌مدت خودش ایجاب می‌کند که آن ضوابط اجرایی نشود؛ زیرا راه‌آهن در حال حاضر جز توقف واگن‌ها و جریمه کردن ابزار دیگری برای مقابله ندارد که اختلال در سیر و حرکت و بالاتر رفتن هزینه حمل بار در راه‌آهن نسبت به جاده از تبعات این تصمیمات است.
3- تعرفه بهره‌برداری از شبکه ریلی به‌منظور عبور یک یا چند واگن یا یک قطار کامل (باری یا مسافری) به‌صورت خالی یا باردار از روی شبکه ریلی برحسب وزن، ظرفیت و طول واگن، طول و ابعاد کالای بارگیری شده در واگن‌های ویژه، مسیر حرکت، شرایط مسیر، سرویس‌های ارتباطی و دیگر عوامل مؤثر، بر اساس آیین‌نامه‌ای که توسط هیئت‌مدیره راه‌آهن تهیه و به تصویب وزیر راه و شهرسازی رسیده، لازم‌الاجرا است. (ماده 6 قانون دسترسی آزاد به شبکه حملونقل ریلی).
