صنعت حمل و نقل آنلاین: با توجه به ارتباطات وسیع سیاسی و تجاری با کشورهای مختلف جهان، ایالات متحده توانسته در اجرا و رعایت بسیاری از تحریم‌های یک جانبه علیه ایران عملاً دیگر کشورها را با خود همراه و هماهنگ نماید. برخی از شرکت‌هایی که عمده سهام آنها متعلق به شرکت‌ها یا سرمایه‌گذاران آمریکایی است، در عمل مجبور به پیروی از تحریم‌های ایالات متحده شدند. بسیاری از کشورها و شرکت‌های خارجی نیز از بیم اقدامات تلافی‌جویانه ایالات متحده، از جمله محدودیت دسترسی آنها به امکانات و تسهیلات مالی و تجاری ایالات متحده و بین المللی در سطوح گوناگون از این تحریم‌ها تبعیت کرده‌اند. با دستیابی کشورهای 1+5 به توافق هسته‌ای و پس از اجرایی شدن برنامه جامع اقدام مشترک، وزارت خزانه‌داری ایالات متحده و در صدر آن اداره کنترل دارایی‌های خارجی ([1]OFAC) این وزارتخانه بنا به تعهدات ایالات متحده در برجام برخی تحریم‌های هسته‌ای ایران از جمله تحریم‌های بانکی، نفتی و فروش هواپیما به ایران را لغو کرد. با این حال در برخی موارد اداره کنترل دارایی‌های خارجی پیام‌هایی را به برخی بانک‌های خارجی مخابره می‌کند که از همکاری آنها با ایران به نحوی جلوگیری کرده است.
لغو مشروط بخشی از تحریم های ایران که انجام تراکنش با دلار را شامل می شود، از سوی وزارت خزانه‌داری آمریکا با واکنش ها و اظهارات متفاوتی از سوی مسئولان و کارشناسان همراه شده است. از نیفتادن هیچ اتفاق موثر جدید و تغییر نه چندان قابل توجه در شرایط گذشته تا ورود آمریکایی ها با صدور پیام‌های مثبتی که برخی کارشناسان خوش بین، البته این موضوع را مثبت دانسته و تاکید دارند که باید روند موجود تکمیل و تعهدات طرف مقابل بارها به آن گوشزد شود.
چندی پیش ایالات متحده با درج چند پرسش و پاسخ جدید و اصلاح برخی موارد موجود، شیوه‌نامه رفع تحریم‌های خود را اصلاح کرد، برخی از این پرسش‌ها مربوط به رفع تحریم‌های مالی و بانکی جمهوری اسلامی ایران بود و بر باز شدن گره‌هایی از تحریم‌های مبادلات برپایه دلار علیه جمهوری اسلامی ایران تاکید داشت. بر این اساس وزارت خزانه‌داری ایالات متحده اعلام کرد که برخی داد و ستدهای ممنوعه بر پایه دلار توسط موسسات بانکی برون مرزی با ایالات متحده را مشروط به اینکه این وجوه وارد نظام مالی این کشور نشود را آزاد کرده است. در این حالت شرکت‌ها و موسسات خارجی آزادی بیشتری با تجارت جمهوری اسلامی ایران خواهند داشت. از سویی دیگر موجب لغو ممنوعیت معاملات خارجی با شرکت‌های ایرانی می‌شود که در کنترل افراد و نهادهایی هستند که همچنان در فهرست تحریم‌های ایالات متحده قرار دارند. در عین حال با اجرایی شدن این دستورالعمل معاملات خارجی با نهادهایی که تمام یا بخشی از مالکیت آنها در اختیار اشخاص حقیقی و حقوقی حاضر در فهرست تحریم‌ها قرار دارند لزوما شامل تحریم‌های ایالات متحده نمی‌شوند.
انعقاد قرارداد خرید هواپیماهای مسافربری جدید از سوی جمهوری اسلامی ایران، مشمول مجوزهای صادرات اداره کنترل دارایی‌های خارجی ایالات متحده می‌شود که مجوزهای لازم در ماه های سپتامبر و نوامبر ۲۰۱۶ میلادی، صادر شد. اخذ این نوع مجوزها برای آندسته از تولیدات صنعتی که در آنها ده درصد یا بیشتر از فناوری آمریکایی استفاده شده باشد، ضروری است. شرکت ایرباس از نزدیک با مسئولان نظارت بر مقررات های مالی در اتحادیه اروپا، ایالات متحده هماهنگی نمود، تا از رعایت برنامه جامع اقدام مشترک و تبعیت کامل از آن اطمینان حاصل نماید. شرکت ایرباس در ادامه نیز با تبعیت کامل از شروط (تعیین شده) در مجوزهای اداره کنترل دارایی‌های خارجی ایالات متحده، عمل خواهد کرد.
بر اساس اعلام مسئولین ارشد شرکت ایرباس قرارداد بین شرکت هواپیمائی جمهوری اسلامی ایران و این شرکت مطابق با اجرای برنامه جامع اقدام مشترک است و از قوانین و دستورالعمل های مربوطه تبعیت می‌نماید و سفارش هواپیماهای مسافری جدید در کنار بسته کامل هوانوردی غیرنظامی را شامل می‌شود. خود این بسته کامل هوانوردی غیرنظامی نیز شامل آموزش خلبانان و تعمیرات و نگهداری، حمایت از توسعه خدمات ناوبری هوایی، عملیات فرودگاهی و هواپیمایی و هماهنگی مقررات رگولاتوری می‌شود.
وزیر محترم راه و شهرسازی در پی امضاء قرارداد تاريخی خريد صد فروند هواپيمای مسافربری بین شرکت هواپیمائی جمهوری اسلامی ایران و شرکت ایر باس بيانيه‌ای صادر كرد. در بخشی از اين بيانيه آمده است: انعقاد قرارداد خرید هواپیما، اقداماتی تاریخی برای صنعت هوانوردی جمهوری اسلامی ایران است. با این وصف اولین گام برای نوسازی ناوگان تجاری هوایی برداشته شده است. خرید ۸۰ فروند هواپیمای بوئینگ و ۱۰۰ فروند هواپیمای ایرباس و ۲۰ فروند[2] ATR که قرارداد آن بزودی تکمیل خواهدشد، نشان از عزم جدی جمهوری اسلامی ایران برای نوسازی ناوگان هوایی کشور دارد.
با صدور مجوز اداره کنترل دارایی های خارجی ایالات متحده، راه های اولیه خرید هواپیما هموار شد. پایگاه اطلاع رسانی سازمان هواپیمایی کشوری اعلام کرد: همانگونه که پیش بینی می شد، پس از اجرای برنامه جامع اقدام مشترک، راه ها به تدریج هموار شد و اینک نه تنها بخش دولتی، بلکه شرکت های خصوصی نیز می توانند به طور مستقیم با شرکت های هواپیما سازی در مورد خرید هواپیما مذاکره کنند. به موازات توسعه ناوگان، ایجاد زیرساخت های لازم برای ورود هواپیماهای جدید نیز درحال انجام و نیاز سنجی های لازم در این مورد صورت گرفته و برای فعال کردن فرودگاه های بی پرواز و یا کم پرواز، حرکت به سمت اقتصادی شدن فرودگاه های کشور و اجرای سیاست های اقتصاد مقاومتی به شرکت های حمل و نقل هوایی توصیه شده است که تا حد امکان برای افزایش تعداد هواپیما با ظرفیت های پائین اقدام کنند. مذاکرات و پیگیری های شرکت های هواپیمایی محدود به خرید از شرکت های بوئینگ و ایرباس نیست و آنچه در این خصوص حائز اهمیت است، فراهم شدن جو رقابت است که شرکت های هواپیمایی دولتی و خصوصی می توانند از این فرصت استفاده و نسبت به افزایش ناوگان خود و نوسازی آن اقدام کنند.
در حال حاضر از ٢٦٦ فروند هواپيماي مسافري در ناوگان هوايي كشور، ١٥٦ فروند هواپیما در ایران در حال پرواز است، اما مقرر شده، ظرفيت ناوگان فعال، به ٣٧٧ فروند هواپيماي مسافربري تبديل شود. اما سوال مطرح‌شده این است که خرید هواپیما از کدام سازنده و تولید کننده هواپیما های مسافری برای ایران به صرفه است؟
بررسي‌ها از شيوه‌اي كه دولت براي سفارش اين حجم سنگين هواپيما، به‌عنوان خريد هوايي كم‌سابقه توسط كشورها به لحاظ تعداد در قرارداد، برگزيده است، نشان مي دهد که خريد «توام» هواپيماهاي بوئينگ و ايرباس به تعداد فروند مورد نیاز، علاوه بر تقويت مزايايي كه اين دو نوع هواپیمای مسافری به تنهايي براي خطوط هوايي مسافري كشور دارند، مي تواند چالش‌هاي احتمالي و نقاط تاريك معامله با هر كدام از دو سازنده و تولید کننده هواپیما های مسافری آمريكايي و اروپايي را براي ايران، مرتفع كند. بررسی کارآمدی هواپيماهاي ايرباس و بوئينگ در صنعت حمل و نقل هوايي بازرگانی ايران با استناد به كارنامه خدمات رسانی این دو سازنده به شركت‌هاي هواپيمايي كشور، بيانگر آن است كه خريد تك محصولي يا تك بعدي “انتخاب فقط يكي از دو سازنده و تولید کننده هواپیما های مسافری جهان” هرگز به نفع جمهوری اسلامی ايران نخواهد بود.
هواپيماهاي ساخت شركت بوئینگ، يك مزيت ديگر نيز نسبت به تولیدات شرکت ايرباس دارند و آن، توليد يكدست همه قطعات هواپيما به لحاظ كشور سازنده است. همه قطعات هواپيماهاي شرکت بوئينگ در ایالات متحده توليد مي‌شوند، اما براي هواپيماهاي ساخت شرکت ايرباس، بسته به نوع قطعه يا تجهيزات همچون موتور، بدنه و…، كشورهايي چون آلمان، انگليس، اسپانيا و حتي ایالات متحده، مشاركت دارند. ایالات متحده بزرگ‌ترين توليدكننده موتور هواپيما در دنيا به حساب مي‌آيد طوري كه موتورهاي آمريكايي از «عموميت بيشتر» و «عمر بالاتر» در مقايسه با محصولات ساير توليدكننده‌هاي مطرح موتور هواپيما (از جمله رولزرويس انگليسي)، برخوردار است. به‌رغم برتري فني هواپيماهاي بوئينگ، اما خريد غير رقابتي از اين شركت آمريكايي “عدم مراجعه به بازار محصولات ايرباس” مي‌تواند هواپيماهاي تحويل داده شده به ايران را به ابزار دست دولت ایالات متحده براي اعمال فشارهاي نامتعارف و سياسي، تبديل كند. بررسي‌ها در اين باره و تحقيقات ميداني از مهندسان پرواز در خطوط هوايي، حاكي است که سوابق به جا مانده از رفتار شرکت بوئينگ در صنعت هوايي بازرگانی جمهوری اسلامی ايران، اين شركت را «بد عهد، بد قلق و جفا کار» معرفي مي‌كند. شرکت بوئينگ به‌واسطه تسلطي كه بر خطوط هوايي كشورها از طريق در اختيار داشتن نبض توليد سيستم‌هاي ناوبري (موقعيت‌ياب) و كامپيوتري هواپيما دارد، به نوعي، از تكنولوژي تحت كنترل خود، استفاده دوگانه مي‌كند به اين صورت كه در صورت تصميم دولت آمريكا به زورگويي و تحريم يك كشور، امكان تداوم استفاده از هواپيماهاي بوئينگ تحت مالكيت آن كشور، در كل خطوط هوايي سلب مي شود. در حال حاضر سه فروند بوئينگ ٤٠٠-٧٤٧ متعلق به يكي از خطوط هوايي كشور، به دليل آنچه تحريم ایالات متحده عنوان مي شود، اجازه پرواز ندارند. بوئينگ قابليت رديابي كامل و لحظه‌اي هواپيماهاي ساخت خود در هر كشور را دارد، ضمن آنكه مهندسان صنعت هوايي مي‌توانند از طريق كد پنج حرفي ثبت هواپيما، به مشخصات كليدي شامل كشور و شركت مالك آن هواپيما، سال توليد، سال خريد، تعداد سال‌هاي پرواز، محل پروازهاي انجام شده، زمان فروش دست دوم و كشور خريدار ثانويه، دست پيدا نمایند. سوابق پروازي هواپيماهاي بوئينگ و ايرباس در جمهوری اسلامی ايران نشان مي‌دهد که شرکت فرانسوي ايرباس در هيچ زمان، نياز خطوط هوايي كشور به تعمير، بازسازي و همچنين قطعات هواپيما را معلق و بدون پاسخ نگذاشته است. هرچند گفته مي‌شود واردات قطعات هواپيماهاي بوئينگ طي سال‌هاي اخير و تا پيش از لغو تحريم هوايي ايران، با هماهنگي ایالات متحده صورت گرفته است، اما يكي دو شركت ثالث و واسطه فروش قطعه به خطوط هوايي ايران، طي همين سال‌ها از سوي آمريكايي‌ها، رهگيري (شناسايي) و جريمه شدند. اما از آنجا كه غالب هواپيماهاي مسافربري موجود در ناوگان هوايي را نوع ايرباس هستند، منطق ناشي از «ايجاد رقابت براي دريافت خدمات بهتر» ايجاب مي‌كند تركيبي از دو نوع مشهور هواپيماي مسافربري، در سبد خريد هوايي ايران تعريف و جاسازي شود.
قرارداد فروش هواپيماهاي شرکت ايرباس و شرکت بوئينگ بعد از عبور از مانع مربوط به مجوز اداره کنترل دارایی های خارجی ایالات متحده ، صنعت هواپیمایی تجاری کشور بايد از دو مرحله ديگر نيز به‌طور كامل عبور كند.
مرحله اول، تفاهم طرف ايراني و طرف خارجي بر سر تضامين مربوط به تحويل بلندمدت هواپيما و پرداخت و دريافت هزينه خرید و فروش است. هواپيماهاي ايرباس قرار است در بازه ٨ ساله و به‌صورت اجاره به شرط تملیک تحويل جمهوری اسلامی ايران شوند، اما برخي ابهامات نسبت به فرجام قرارداد تحت شرايط خاص از جمله بازگشت تحريم، باعث شده دو طرف بر ظرافت حقوقي قرارداد براي گنجاندن ابزارهاي تضمين كننده حسن اجراي مفاد قرارداد، بيفزايند و در نتيجه، اجراي نهايي قرارداد با تاخير مواجه شود. مرحله دوم كه شايد بزرگ‌ترين مانع در مسير فروش و تحويل هواپيما محسوب مي‌شود، عدم پشتيباني بانك‌هاي اروپايي از قراردادهاي تجاري كمپاني‌هاي خارجي با جمهوری اسلامی ايران است. بانك‌هاي اروپا از جمله فرانسوي، از ترس جريمه ایالات متحده، فعلا از تامين مالي و ارائه تضمين بانكي براي قرارداد شركت‌هاي اروپايي با جمهوری اسلامی ايران طفره مي‌روند.
پایگاه اینترنتی شرکت هواپیمایی ایرباس در بیانیه‌ای اعلام کرد: شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران، قراردادی را برای خرید صد فروند هواپیمای مسافری با شرکت ایرباس بر اساس مفاد قراردادی که طرفین در ژانویه سال 2016 به توافق رسیده بودند، امضا کرد. شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران و شرکت ایرباس بر مبنای تفاهمنامه ای که طی ماه ژانویه سال ۲۰۱۶ در پاریس امضاء شد، قرارداد قطعی برای صد فروند هواپیما مسافری را امضاء کردند.
قرارداد امضاء شده خرید ۴۶ فروند هواپیما از خانوادهA ۳۲۰، سی و هشت فروند از خانواده ایرباس A۳۳۰ و شانزده فروند هواپیمای A۳۵۰ XWB را شامل می‌شود. تحویل هواپیماها از اوایل سال ۲۰۱۷ میلادی آغاز خواهد شد.
هواپیمای ایرباس 321 با شماره سریال 7418 نخستین هواپیمای خریداری شده توسط شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران از شرکت ایرباس است که در تاریخ 2016/11/16 مطابق با 26 آبان 1395 نخستین پرواز خود را در هامبورگ آلمان جهت تست‌های ایمنی انجام داد. شرکت ایرباس این هواپیما را ابتدا به سفارش شرکت کلمبیایی Avianca شروع به ساخت کرد، اما با انصراف این شرکت از خرید، شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران خواستار خرید این هواپیما شد و هم‌اکنون رنگ‌آمیزی آن نیز به اتمام رسیده و مراحل نهایی آماده‌سازى آن براى تحويل به شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در شرکت ایرباس در حال انجام است. كد پنج حرفي ثبت این هواپیما EP-IFA است و پایان دی‌ماه سال جاری به جمهوری اسلامی ایران پرواز نمود. این هواپیما نخستین هواپیمایی است که پس از سال‌ها تحریم، به صورت نو خریداری شده است و بر اساس برخی گزارش‌ها، چیدمان صندلی‌های آن بصورت C12Y182 خواهد بود.
از ۸۰ فروند هواپیمای بوئینگ خریداری شده، جمهوری اسلامی ایران، تنها پیش پرداخت پانزده فروند هواپیما را انجام خواهد داد که مشمول اعتبار مجوز اداره کنترل دارایی های خارجی ایالات متحده تا زمان تحویل هواپیماها هستند.
برای خرید کلیه هشتاد فروند هواپیمای بوئینگ مجوز اداره کنترل دارایی های خارجی ایالات متحده صادر شده است اما تحویل پانزده فروند قبل از انقضای تاریخ یکساله مجوز اداره کنترل دارایی های خارجی ایالات متحده است و لذا جمهوری اسلامی ایران تنها پیش پرداخت خرید پانزده فروند از هشتاد فروند هواپیمای بوئینگ را انجام خواهد داد و پرداخت مابقی مشروط به تمدید مجوز اداره کنترل دارایی های خارجی ایالات متحده است.
با توجه به اینکه شرکت بوئینگ به سختی این شرط جمهوری اسلامی ایران را پذیرفت که با تلاش تیم مذاکره کننده شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران، پیش پرداخت‌ها محدود به پانزده فروندی شد که اعتبار مجوز اداره کنترل دارایی های خارجی ایالات متحده به زمان تحویل آنها می‌رسد. نحوه تامین تسهیلات مالی خرید هواپیماهای بوئینگ شش فروند از این هواپیماها توسط شرکت بوئینگ تامین مالی شده و باقی آنها به صورت اجاره به شرط تملیک در اختیار شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران قرار می گیرند.
از هفتاد و چهار هواپیمای بوئینگ باقی مانده، تامین تسهیلات مالی سی و پنج فروند تا زمان نشر این مقاله قرارداد آن باید امضا شده باشد و سی و نه فروند هواپیمای بوئینگ باقی مانده در آینده و بعد از تمدید مجوز اداره کنترل دارایی های خارجی ایالات متحده انجام خواهد شد.
یکی از مشکلاتی که کشور در این یکساله با آن روبرو بود مساله برقرار مجدد تحریم ها یا حتی اعمال تحریم های جدید و یا حتی غیرقانونی اعلام شدن خرید هواپیماهای بوئینگ در قرارداد با شرکت بوئینگ به گونه ای حل شده که در صورت برگشت تحریم ها دو مورد دیگر وجوه مالی را که به عنوان پیش پرداخت شده اند با سود مترتب بر آن باز پس گرفته خواهد شد.
اداره کنترل دارایی های خارجی ایالات متحده طی جند هفته گذشته متن جدیدی را منتشر نمود که حاصل تلاش وزارت امور خارجه است. در این متن به انتشار رسیده به صراحت آمده است اگر قراردادی قبل از تحریم جدید امضا شود، این قرارداد معتبر است و اگر تحریم جدیدی تصویب شود، طرفین شش ماه وقت دارند که تکلیف را مشخص و تعهدات جمهوری اسلامی ایران برای بازپرداخت تسهیلات مالی دریافت شده طی برنامه زمان بندی توافق شده به تادیه اقساط بازپرداخت ادامه می دهد.
در ادوار گذشته اگر شرکت های دولتی یا خصوصی جمهوری اسلامی ایران وام یا تسهیلات مالی دریافت می کردند و درصورت تصویب تحریم جدید مرتبط با موضوع تسهیلات مالی تادیه شده، وام دفعتا واحده باید تسویه می شد. اما وفق مفاد متن منتشر شده از سوی اداره کنترل دارایی های خارجی ایالات متحده تعهدات مربوط به تسهیلات مالی دریافت شده ادامه پیدا می‌کند و پرداخت اقساط وفق موافقت دبین طرفین با برنامه زمان‌بندی تصویب شده پرداخت می شود. طبق این متن هرگونه تحریم‌های جدید عطف بماسبق نمی‌شود و این موضوع در قرارداد شرکت بوئینگ هم دیده شده است.
در قرارداد با شرکت ایرباس صد فروند هواپیما به جمهوری اسلامی ایران فروخته می شود که تحویل سی و هفت فروند از این هواپیماها با زمان بندی اعتبار مجوز اداره کنترل دارایی های خارجی ایالات متحده تطبیق دارد و در دوره اعتبار مجوز فعلی تحویل جمهوری اسلامی ایران می شود. زمان تحویل بیست و سه فروند هواپیما بعد از تاریخ انقضای مجوز اداره کنترل دارایی های خارجی ایالات متحده است و سی و شش فروند هواپیما هم منوط به تامین مالی و تمدید مجوز پیش گفته است و جمهوری اسلامی ایران تنها پیش پرداخت مربوط به این گروه از هواپیما ها را زمانی پرداخت می نماید که مجوز لازم از سوی اداره کنترل دارایی های خارجی ایالات متحده صادر شود، حتی اگر قرارداد بین شرکت ایر باس و هواپیمایی ملی ایران منعقد شده باشد.
سازمان هواپیمایی کشور یادداشت تفاهمی را با شرکت ایرباس منعقد نموده مبنی بر اینکه امکانات تولید سخت‌افزاری و نرم‌افزاری شرکت‌های واجد شرایط در جمهوری اسلامی ایران بررسی و در صورت احراز شرایط فنی و برخورداری از استانداردهای لازم این شرکت ها جزء زنجیره تولیدکنندگان قطعات شرکت ایرباس قرار خواهند گرفت.
سیصد و بیست میلیون دلار از پانزده درصد سهم نقدی جمهوری اسلامی ایران توسط صندوق توسعه ملی تامین می‌شود. شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران به زودی اوراق صکوک به ارزش ۱۲۰ میلیون دلار منتشر می‌کند و از سوی دیگر ۵۰۰ میلیون دلار هم از منابع خارجی به اتکای خود دریافت می کند، بنابراین مجموع پیش‌پرداخت‌های هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران برای خرید هواپیما از بوئینگ و ایرباس به یک میلیارد دلار می‌رسد. این پیش‌پرداخت‌ها در چهار قسط پرداخت می‌شود که قسط اول آن ۲۲۷ میلیون دلار است. به منظور تأمین سهم نقدی شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در قرارداد خرید هواپیما های بوئینگ و ایرباس، مصوبه‌ای از محل صندوق توسعه ملی به مبلغ ۳۳۰ میلیون دلار از قبل برای خرید شش فروند هواپیما توسط شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران وجود داشت و لذا، مصوبه صندوق توسعه ملی برای تادیه هزینه خرید هواپیما وفق مفاد قرارداد خرید هواپیماهای جدید مورد استفاده قرار می گیرد. مبلغ پانصد میلیون دلار نیز از محل منابع خارجی به اتکای خود شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران و بدون ارائه تضمین دولت و بانک‌ها تأمین می‌شود. جمعاً یک میلیارد دلار برای تسویه پیش‌پرداخت مورد نیاز شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در قرارداد خرید هواپیما های بوئینگ و ایرباس‌در نظر گرفته شده است که برای چهار سال آینده مناسب است. طی مدت این چهار سال هواپیماهای جدید وارد ناوگان هوایی می‌شوند و بر اساس برنامه‌ای که شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران به شورای اقتصاد داده است بازپرداخت اقساط هواپیماهای جدید و تأمین پیش‌پرداخت هواپیماهای بعدی انجام می‌شود. در صورتیکه تادیه مبالغ پیش‌پرداخت هواپیماهای بعدی با مشکل مواجه شود، امکان تأمین تسهیلات مالی خارجی وجود دارد. وامی که برای خرید هواپیما های ایرباس و بوئینگ در نظر گرفته شده، هشتاد و پنج درصد قیمت هواپیماها را پوشش می دهد و دوره بازپرداخت هیجده ساله است. بر اساس نظر مدیران ارشد صنعت حمل و نقل هوایی این نوعی منحصر به فرد از تسهیلاتی است که بدون ضمانت دولت و ضمانت بانک‌ها و بدون صدور اسناد اعتباری ضامن بازپرداخت قیمت هواپیماها با دوره بازپرداخت این چنین طولانی دریافت شده است. براساس قرارداد بین شرکت هواپیمائی جمهوری اسلامی ایران و شرکت ایرباس، قرار است صد فروند هواپیما معادل ده و نیم میلیارد یورو به صورت اجاره به شرط تملیک و هیجده فروند هواپیما بدنه باریک جت ملخی از شرکت ایرباس خریداری شود. شماره صندلی این تعداد هواپیمای خریداری شده معادل تعداد صندلی های موجود ناوگان هوایی کشور است، به همین دلیل این خرید به معنی دو برابر شدن ظرفیت ناوگان هوایی کشور خواهد بود.
در نگاه اول به خرید هواپیمای جدید برای ناوگان هوایی جمهوری اسلامی ایران، این پرسش مطرح شود که مگر ایران به چه تعداد هواپیما نیاز دارد و آیا فرودگاه ها و آشیانه های پروازی در کشور ظرفیت پذیرش این تعداد هواپیما را دارد یا خیر؟ اما به گفته مقامات و مسئولان ایرانی، کشور ما همچنان به نوسازی ناوگان هوایی نیاز دارد. با گذشت مدتی کوتاه از نهایی شدن قرارداد جمهوری اسلامی ایران و شرکت ایرباس برای خرید صد هواپیما به علاوه تعداد هیجده فروند هوایپمای ATR ، گرچه بسیاری از مسئولان و کار شناسان در دولت از خرید این تعداد هواپیما گلایه کردند، اما برخی دیگر از خرید هواپیمای نو برای ناوگان هواپیمای پشتیبانی نموده و قرار است به زودی مهمانان جدید به ایران برسند.
از سال 2003 میلادی و با شروع مذاکرات هسته ای یکی از اهداف مذاکره کنندگان ایرانی برداشتن حصر و تحریم ها از روی صنعت هوایی کشور بود. در آغاز سال 2005 میلادی ایالات متحده اعلام کرد که موانع دادن قطعات و امکانات فنی برای هواپیمای ایرانی را برداشته اند، اما این شرایط بعد از مدتی تغییر کرد. همچنین در این دوره از مذاکرات یکی از اهداف مذاکره کنندگان ایرانی از روز اول مساله تعمیرات و سرویس های فنی مورد نیاز صنعت هواپیمایی ایران بود که رفع شد و در برنامه جامع اقدام مشترک به طور کلی موانع برای خرید هواپیما برداشته شد. در این باره نیز مدیرعامل اسبق شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما) گفته است که “در دو سه دهه ابتدایی انقلاب اسلامی به دلیل این که همواره از سوی دولت ایالات متحده در تحریم بودیم امکان خرید هواپیماهای تولید شرکت های متعلق به این کشور را نداشته ایم، حتی امکان خرید ایرباس های نو هم که یک شرکت هواپیماساز اروپایی است، به دلیل آن که بخشی از سهام این شرکت در اختیار آمریکایی ها است، وجود نداشت. همینطور نمی توانستیم از سایر کشورهای سازنده هواپیمای اندازه متوسط یا اندازه کوچک مانند برزیل و ایتالیا هواپیمای نو خریداری کنیم.
بعد از تشدید تحریم های طی دوره 1387 الی 1392، این وضع بد تر از قبل شد و دیگر به هیچ وجه امکان خرید هواپیما وجود نداشت تا زمان اجرای برنامه جامع اقدام مشترک که این محدودیت ها برداشته شد و توانستیم این عقب ماندگی تاریخی از منظر خرید هواپیما خصوصا هواپیماهای نو را در ایران برطرف کنیم.”
حالا نه تنها دولتمردان کشور، بلکه صاحبنظران و کار شناسان نیز بر این باروند که ورود هواپیماهای جدید به کشور در مدت زمان معین می تواند به تدریج حال و روز ناوگان هوایی ایران را بهبود بخشد و به عبارتی ناوگان هوایی کشور را جوان تر کند. از طرفی دیگر این نوسازی و بهبود وضعیت ناوگان هوایی در نوسازی سایر بخش های حمل و نقلی تاثیر گذار است و می تواند دو بخش ریلی و جاده ای را نیز به رقابت با این بخش تشویق کند. براساس آنچه صاحبنظران می گویند، همواره هواپیمای پهن پیکر و بدنه باریک در کنار یکدیگر نیاز است، همچنین می توان از هواپیماهای پهن پیکر برای سفرهای داخلی پرتردد بهره بیشتری برد، به گونه ای که می توان برای مسیرهایی همچون تهران مشهد، تهران شیراز و اصفهان به جای استفاده از چند فروند هواپیمای بدنه باریک در ساعات نزدیک به یکدیگر، از یک یا دو هواپیمای پهن پیکر در ساعتی مشخص استفاده کرد.
مهمترین عامل برای سوددهی خطوط هوائی بازرگانی در دنیا، ناوگان پروازی آن ها و تناسب آن با تعداد مسافر و ظرفیت بار در مسیرهای پروازی است بدون شک خرید هواپیماهای جدید که در وهله اول مصرف سوخت پایین تری دارند و جدید بودن آن ها باعث می شود تا شرکت هواپیمایی بی نیاز از چک های متعدد هواپیما باشند و در نتیجه باعث سود دهی بیشتری می شود.
بررسی مسیرهای پروازی خطوط هواپیمایی بزرگ کشور و نیازمندی آن ها به هواپیماهای جدید حاکی از آن است که هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران دارای سی و دو مقصد پروازی بین المللی در آسیا و اروپا و 26 مقصد پروازی داخلی است. مسافرین در مسیرهای پروازی داخلی غالبا با هواپیماهای یکصد نفره فوکر 100 و سیصد نفره ایرباس A300 و 160 نفره ایرباس A320 و یا ام دی 80 که 160 نفر ظرفیت دارد جابجا می شوند. با توجه به سن بالای ایرباس های A300 و پایان تولید لوازم یدکی و ارائه خدمات فنی هواپیماهای فوکر 100 در سال 2020 جایگزینی این هواپیماها برای مسیرهای داخلی ضروری است. پروازهای هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران به مقاصد اروپایی غالبا با ایرباس های A300-600 (مدل جدید ایرباس A300) و A310 انجام می شود با توجه به ظرفیت این دو هواپیما که می توانند بیش از 260 سرنشین را حمل کنند و محدود بودن مسافران در مسیرهای اروپایی استفاده از این هواپیما فقط باعث زیان دهی می شود. برای پروازهای آسیایی هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران نیز علاوه بر ایرباس های A300-600 و A 310 از بویینگ 747 و فوکر 100 نیز استفاده می شود. بویینگ های 747 نیز به علت عمر بالا هزینه تعمیر و نگهداری سرسام آور و مصرف سوخت بسیار زیادی دارند.
شرکت هواپیمایی ماهان نیز به 14 شهر خارجی در غرب آسیا و اروپا و 23 شهر داخلی پرواز دارد. پروازهای داخلی این شرکت با هواپیماهای Bae 146 ، ایرباس A300 ،ایرباس A310 و ایرباس A320 انجام می شود.ایرباس های A300 ماهان از سری B 2 عمر بسیار بالایی داشته و هزینه نگهداری سرسام آوری دارند. هواپیماهای Bae 146 نیز با توجه به عدم تولید توسط کارخانه باید تا چند سال دیگر کنار گذاشته شوند و استفاده از هواپیمای دوربرد ایرباس A310 در مسیرهای داخلی اصلا به صرفه نیست .اکثر پروازهای خارجی شرکت هواپیمائی ماهان نیز با هواپیماهای ایرباس آ300-600 ، ایرباس 310 و بویینگ 747 انجام می شود.ایرباس های آ300-600 و آ310 با توجه به ظرفیت بالا و مسافر محدود در پروازهای خارجی نمی توانند باعث سود دهی شوند و استفاده از بویینگ 747 نیز با توجه به ظرفیت بالا و مصرف سوخت بسیار زیاد صرفه اقتصادی ندارد.
وضعیت برای هواپیمایی آسمان کمی بهتر است. این شرکت به بیش از 40 شهر داخلی و 13 شهر خارجی پرواز دارد. پروازهای داخلی آسمان توسط هواپیماهای کوچک ATR 72، فوکر 100 و هواپیمای میان برد بویینگ 727 انجام می شود و پروازهای خارجی این شرکت در مسیرهای نزدیک توسط فوکر 100 ، و در مسیرهای دورتر توسط ایرباس 340 و بویینگ 727 انجام می شود. البته این شرکت نیز باید به فکر جایگزینی هواپیماهای فوکر 100 باشد چراکه شرکت سازنده آن تا سال 2020 را پایان تولید لوازم یدکی و ارائه خدمات فنی به این هواپیما ها اعلام نموده است و بویینگ های 727 آسمان نیز باید در سال های آتی به علت عمر بالا زمینگیر شوند.
شرکت های هواپیمایی دیگر نیز اکثرا یا از هواپیماهای گفته شده استفاده می کنند یا مسافران خود را با هواپیمای ام دی 80 بوئینگ جابجا می کنند. اشکالات گفته شده هواپیما برای کلیه شرکت های هواپیمایی صدق می کند و هواپیماهای ام دی 80 نیز مصرف سوخت بسیار بالا دارند و مدل های مختلف آن در دنیا در حال بازنشسته شدن هستند.
اولین فاکتور برای خرید هواپیما در ایران جداسازی مسیرهای پروازی داخلی و خارجی و همچنین در نظر گرفتن ظرفیت پذیرش فرودگاه هاست. فرودگاه های شهرهای سیاحتی، زیارتی و شهرهای تجاری خوشبختانه می توانند اکثر جت های مسافربری را پذیرا باشند، در مسیرهای پروازی به این شهر ها تعداد مسافران بسیار بزیاد است و شرکت های هواپیمایی نیازمند خرید یک هواپیما با ظرفیت حداکثری و برد حداقلی هستند. هواپیماهایی که برای این مسیرها مناسب تشخیص داده شده اند، شامل ایرباس 320 ، ایرباس 321 ، بویینگ 767 و بویینگ 737 هستند.
اما فرودگاه های شهرهای کوچک که مسافر زیادی هم ندارند نیازمند هواپیماهای کوچک هستند. هواپیماهای ATR 72 ، ایرباس 319 و بویینگ 737 با ظرفیت پایین برای این مسیرها مناسب خواهند بود. در خصوص پروازهای خارجی شرکت های هواپیمایی چند نکته را باید در نظر داشت. نخست باید مسیر های با مسافر کم و مسیرهای با مسافر زیاد را از هم جدا نمود. باز هم باید مسیرهای نزدیک پر مسافر را جدا نمود چرا که در چنین مسیرهایی می توان از ایرباس 340 و بویینگ 777 در كلاس اقتصادي و ظرفیت بالا استفاده کرد. پروازهای خارجی دور برد با مسافر زیاد نیز اگر با هواپیماهای ایرباس A340-600 ، ایرباس A330 ، بویینگ 747 و یا بویینگ 777 انجام شوند می توانند موجب سود دهی باشند. اما شرکت های هواپیمایی برای مسیرهای پروازی خارجی دوربرد با مسافر کم باید از یک هواپیمای کوچک با حداکثر ظرفیت استفاده کنند. مدل دور برد ایرباس A319، بویینگ 737 و مدل های جدید و کم مصرف ایرباس A350 براي اين مسيرها بسیار مناسب هستند.
در نهایت به پروازهای حج و پروازهای عتبات می رسیم. در این کریدورها تعداد مسافران و حجم بارهمراه مسافران بسیار زیاد است. شرکت های هواپیمایی در این مسیرها به هواپیماهایی با حداکثر ظرفیت نیاز دارند و برد هواپیماها نیز لازم نیست که دور برد باشد. در این مسیرهای پروازی استفاده از مدل های اقتصادی هواپیماهای بویینگ 747 ، بویینگ 777 و بویینگ 767 و یا ایرباس 340 که ظرفیت بالا دارند بسیار مناسب است. متاسفانه به علت وجود برخی مشکلات در راه خرید هواپیماها شرکت های هواپیمایی بسیاری از فاکتورهای برای خرید هواپیما را در نظر نمی گیرند و صرفا خرید یک هواپیمای جدید را ملاک قرار می دهند.خرید یک هواپیمای مناسب با نیازهای شرکت های هواپیمایی می تواند موجب سود دهی این صنعت در کشورمان شود.
محمدرضا روشندلی
[1] – Office of Foreign Assets Control(OFAC)
[2] – Avions de Transport Regional (turboprop aircrafts)
