ادوارد لورنز، ریاضیدان و هواشناس آمریکایی از پیشگامان نظریه آشوب است. او جمله مشهوری دارد که بال زدن یک پروانه در نقطه‌ای از جهان، اثرات دامنه‌دار دارد و می‌تواند طوفانی را در نقطه‌ی دیگری موجب شود! بعدها این به نظریه اثر پروانه‌ای (Butterfly Effect) مشهور شد.
بحران اوکراین حالا به تدریج آشکار می‌کند که برخلاف پیش‌بینی‌ها یک نزاع معمولی و کوتاه‌مدت نبوده و قرار است اثرات دامنه‌دار دیگری هم داشته باشد. پیامدهای آن بیش از هر زمانی جهان‌شمول و سرعت آن هم روبه گسترش است که همه مردم جهان را به نوعی تحت تاثیر قرار داده است.
این بحران اتفاقات تازه‌ای را در مناسبات منطقه‌ای و جهانی رقم می‌زند. حجم پناهجویان به اتحادیه اروپا روزافزون است و این اتحادیه را با چالش‌های ناخواسته رودرو کرده است. در سال 2015، اتحادیه اروپا که با بحران پناهجویان سوریه‌ای روبرو شد، خواستار بازداشت پناهجویان ورودی تا 18 ماه شد. امروز پس از حمله روسیه به اوکراین رویکرد متفاوتی را پیش گرفت. دلایل این تفاوت رویه، از چالشی غیرقابل حل در توانایی اروپا برای پذیرش پناهجویان حکایت دارد.
نزاع روسیه با اوکراین یکی از بزرگترین و سریع‌ترین جنبش‌های پناهندگانی را که اروپا از پایان جنگ جهانی دوم شاهد بوده را آغاز کرده است. تا دوم ماه مارس، تنها هفت روز پس از جنگ، 874000 نفر به کشورهای همسایه گریختند. کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد (UNHCR) پیش‌بینی کرده است که در هفته های آینده تا چهار میلیون نفر قادر خواهند بود از کشورشان بگریزند.1 اتحادیه اروپا این تعداد را بیشتر تخمین می‌زند و از آمادگی برای پذیرش هفت میلیون میهمان ناخواسته سخن به میان می‌آید. صرف نظر از این‌که کدام عدد صحیح باشد، آن‌چه واضح است چالش بی‌سابقه پناهندگی در اروپا در حال رخ دادن است. در کنار آن، تبعات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی این جنگ بیش از پیش جریان متعارف تجارت و بازرگانی را هم ملتهب کرده است. در این مقاله تلاش کردم این اتفاق را از زوایه حمل‌و نقل و لجستیک بررسی کنم.
دریای سیاه، چه کسی دست بالا را دارد؟
بحران اوکراین چگونه بر امنیت دریایی در دریای سیاه و سپس سایر نقاط جهان تأثیر می‌گذارد؟ برتری دریایی به روسیه انعطاف‌پذیری و این فرصت را می دهد که نیروهای اوکراین را از طریق تهدید یا انجام واقعی فرودهای آبی خاکی برای تصرف بنادر کلیدی و جلوگیری از دخالت نیروی دریایی اوکراین یا هر نیروی دریایی دیگر در کارزار زمینی مستاصل کند. زمین اوکراین، با صخره‌های شیب‌دار در امتداد سواحل آن، این کار را برای نیروهای تقویت شده روسیه دشوار می‌کند. در درازمدت، از دست دادن خط ساحلی اوکراین در دریای آزوف Sea of Azov محتمل است و ممکن است کنترل کل دریای آزوف در اختیار روسیه بیافتد که تسلط اوکراین برای استفاده از دو بندر کلیدی بردیانسک و ماریوپل از دست خواهد رفت.
حمله روسیه به اودسا هم‌چنین تأثیر عمیقی بر امنیت دو عضو ناتو – به ویژه بلغارستان و رومانی – خواهد داشت، زیرا کشور دوم با مسکو مرز دریایی مشترک دارد. تصرف اودسا در اوکراین هم‌چنین به روسیه کنترل بیشتری بر قسمت غربی دریای سیاه و به عبارتی در اصل به آن تسلط کامل در منطقه می دهد.2
حمل و نقل جاده‌ای در بحران اکراین
دامنه‌دار شدن نزاع به میلیون‌ها شهروند عادی در اوکراین آسیب زده است. اتحادیه حملونقل جاده‌ای (ایرو) گزارش داده که بیش از نیم میلیون نفر، از جمله پناهندگان، رانندگان اتوبوس و رانندگان کامیون، در اوکراین گیر افتاده‌اند و در تکاپو برای ترک کشورشان هستند.
از آن سو، هزاران راننده کامیون دیگر، از هر ملیت، در اطراف اوکراین و در نقاط دورتر، به عنوان مثال، دورتر از ایران سرگردان هستند. جریان کالاهای حیاتی از جمله غذا، آب و دارو به شدت در سراسر منطقه تحت تأثیر قرار گرفته و شرایط بشردوستانه در بسیاری از نقاط، به ویژه در مرزها، وخیم است.
اولویت اتحادیه حملونقل جاده‌ای این است تا به کمک سازوکارهای حملونقل جاده‌ای، این بحران انسانی در حال گسترش را به‌نوعی مهار یا مدیریت کند. موضوع اصلی آن است که چگونه حمل و نقل جاده‌ای می‌تواند به جابجایی مردم، به ویژه پناهندگان یاری رساند و یا در دسترسی مناسب به کالاهایی مانند غذا و دارو اطمینان حاصل شود.
اعضای حمل و نقل مسافر IRU در سراسر اروپا در حال راه‌اندازی برنامه‌های حمایتی با اتحادیه‌های اتوبوس رانی برای کمک به جابجایی پناهندگان هستند. Flixbus، به عنوان یک نمونه، سفرهای رایگان را برای پناهندگان از اوکراین به لهستان و رومانی و از طریق آن ارائه می دهد.
مقامات ارشد این اتحادیه لابی‌گری با دولت‌ها و مقامات بین‌المللی را برای انعطاف‌پذیر کردن هرچه بیشتر قوانین رانندگی با اتوبوس و زمان استراحت را اجرایی می‌کنند تا انتقال پناهندگان تسهیل شود.
به دنبال فراخوان ایرو از دولت‌ها برای تسهیل عبور، محافظت از رانندگان و لغو روادید و مجوز، بسیاری از مقامات واکنش نشان دادند. برخی از رانندگانِ سرگردان، توانستند به خانه‌های خود بازگردند، از جمله آن‌هایی که به دلیل بسته بودن مرزها یا درگیری مجبور به تغییر مسیر خود شده‌اند.
با این حال، گزارش‌های زمینی، تصویری بدتر از شرایط را در بسیاری از مناطق مرزی نشان می‌دهد. مرزبانان زنان و کودکان را در اولویت قرار می دهند. با این حال، این بدان معناست که رانندگان کامیون برای روزهای زیادی سرگردان و در برخی موارد بدون آب و غذا مانده‌اند.
رانندگان سرگردان، به ویژه در داخل اوکراین، نیاز فوری به حمایت مقامات محلی یا گروه‌های بشردوستانه دارند.
در داخل اوکراین، رانندگان نیز در مناطق تحت کنترل نظامی سرگردان هستند، گاهی اوقات اجازه خروج از کابین خود را ندارند و مسائل مربوط به سیستم مالی بر همه مناطق تاثیر می‌گذارد. به عنوان مثال، برخی از رانندگان نمی‌توانند از کارت‌های اعتباری یا بانکی برای خرید غذا، آب یا سوخت در صورت موجود بودن این اقلام استفاده کنند.3
محدودیت‌های حمل‌و نقل هوایی
محدودیت‌های فضای هوایی ناشی از جنگ اقتصادی بین غرب و روسیه بر سر تهاجم به اوکراین، پیچیدگی لجستیکی و هزینه را برای بخش بار هوایی و خطوط هوایی مسافربری که هنوز با فراز و نشیب‌های مرتبط با کووید دست و پنجه نرم می‌کنند، دوچندان می‌کند. این کشمکش باعث افزایش قیمت سوخت می‌شود که یک چهارم یا بیشتر از پایه هزینه خطوط هوایی را تشکیل می دهد.
اتحادیه اروپا، کانادا، بریتانیا، و کشورهای بالتیک و شمال اروپا در روزهای اخیر همه هواپیماهای متعلق به روسیه و یا ثبت نام شده و کنترل شده در این کشور را از پرواز بر فراز قلمرو خود منع کرده‌اند. روسیه هم پاسخ داده و سه دوجین شرکت هواپیمایی را از حریم هوایی خود منع کرده است.
قواعد جدید حاکم بر بازار، خطوط هوایی را ملزم می‌کند که مسیرهای مداری بیشتری را برای جلوگیری از حریم هوایی اطراف روسیه و هم‌چنین اوکراین، بلاروس و مولداوی برای جلوگیری از احتمال حملات موشکی تصادفی انتخاب کنند.
مسیرهای روی روسیه بین آسیا و اروپا برای بسیاری از خطوط هوایی از نظر کوتاه‌ترین زمان پرواز و مصرف سوخت بهینه است. به گفته متخصصان لجستیک هوایی، حرکت به سمت شمال، یا به احتمال زیاد، به سمت جنوب از طریق خاورمیانه و به سمت جنوب اروپا کارایی کمتری خواهد داشت، اما می‌تواند توسط بسیاری از شرکت‌های حملونقل بدون مشکل زیاد انجام شود.
برخی از خطوط هوایی از جمله “فین‌ایر” پروازهای خود را به دلیل زمان حملونقل اضافی لغو می‌کنند. مقامات این خط هوایی اعلام کردند که پروازهای مسافری و باری فقط به سئول، کره جنوبی را لغو می‌کنند. پروازهای هنگ‌کنگ هم تا پایان ماه مارس لغو شد. این شرکت هواپیمایی به پروازهای خود به تایلند (از هلسینکی و استکهلم)، سنگاپور و دهلی با استفاده از مسیرهای جایگزین که زمان پرواز را حدود یک ساعت طولانی می‌کند، ادامه می‌دهد.
به‌دلیل تأثیر منفی بسته شدن حریم هوایی روسیه بر ترافیک هوایی بین اروپا و آسیا، دستورالعمل‌های مالی خود را برای سه ماهه اول و انتظارات تقاضا برای نیمه اول سال 2022 را پس می گیرد.
دور زدن حریم هوایی روسیه زمان پروازهای اروپا به آسیا را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد. عملیات بیشتر پروازهای مسافری و باری به آسیا از نظر اقتصادی پایدار یا رقابتی نیست.
به گزارش بلومبرگ، خطوط هوایی یونایتد هم‌چنان به پرواز بر فراز حریم هوایی روسیه از نیویورک، نیوجرسی و سانفرانسیسکو به هند ادامه می‌دهد، در حالی که همتایان آمریکایی آن به مسیرهای دیگر تغییر مسیر داده‌اند.
محبوبیت قزاقستان به عنوان نقطه توقف هوایی در روزهای اخیر افزایش یافته است. به گزارش رویترز پروازها به فرودگاه آلماتی سه برابر شده زیرا خطوط هوایی به دنبال مسیرهای جایگزین اقتصادی بین اروپا و آسیا هستند.
بیشتر هواپیماهای باری مسیر جنوبی را برمی‌گزینند. خاورمیانه مکان خوبی برای سوخت‌گیری است و فرودگاه‌های دبی، ابوظبی و سایر مکان‌ها ظرفیت زیادی برای انجام پروازهای بیشتر دارند.
شرکت‌های هواپیمایی خاورمیانه مانند قطر ایرویز، امارات، اتحاد، عربستان سعودی و ترکیش ایرلاینز سهم بازار را از چین به دست آورند، جایی که در حال حاضر حدود 20 تا 25 پرواز در هفته انجام می‌دهند.
کشتیرانی در برزخ افزایش نرخ سوخت
حتی قبل از حمله روسیه به اوکراین، قیمت سوخت کشتی با رکورد جدیدی همراه بود. جنگ که آغاز شد، این قیمت به حد نصاب تازه‌ای رسید. افزایش هزینه سوخت به میزانی که به حمل‌کنندگان کالاهای کانتینری و کالاهای فله مانند نفت و غلات منتقل شود، بر تورم افزوده است.
کشتی‌ها تا دو سال پیش که مقررات زیست محیطی IMO 2020 اجرایی شد، نفت کوره با گوگرد بالا (HSFO) مصرف می‌کردند. از یکم ژانویه 2020، کشتی‌ها ملزم به سوزاندن سوخت گران‌تر با محتوای 0.5 درصد گوگرد معروف به نفت کوره با گوگرد بسیار کم (VLSFO) هستند. کشتی‌های مجهز به اسکرابر گازهای خروجی می‌توانند به سوزاندن HSFO که دارای محتوای گوگرد 3.5 درصدی است ادامه دهند.
براساس گزارش Ship & Bunker، میانگین قیمت VLSFO در 20 بندر برتر بانکرینگ جهان به 882.50 دلار در هر تن رسید که 73 درصد نسبت به سال گذشته افزایش یافته است. در فجیره، امارات متحده عربی، یکی از بزرگترین پایگاه‌های پناهگاه (سوخت کشتی) جهان، قیمت VLSFO به 922.50 دلار در هر تن افزایش یافت. این سطوح قیمتی بی‌سابقه هستند.
از زمان ورود نیروهای روسیه به اوکراین، میانگین قیمت VLSFO در 20 بندر برتر تقریباً 130 دلار در هر تن افزایش یافته است.
بالاترین میانگین روزانه قبلی برای VLSFO در 20 بندر برتر – 693.50 دلار در هر تن – توسط Ship & Bunker در 8 ژانویه 2020، در اوج گذار IMO 2020 ثبت شد. قبل از اجرایی شدن این مقررات، HSFO در مارس 2012 به 746 دلار در هر تن و در جولای 2008 به حدود 750 دلار در هر تن رسید. 4
یادداشت‌های بیشتر از همایون ذرقانی:
ظهور دوباره طالبان: واگرایانی که همگرا می‌شوند
یادی از ارزش‌آفرینان ماهنامه صنعت حملونقل
تلاطم در بازار انرژی
قبل از حمله روسیه به اوکراین، دولت آلمان تصویب پروژه خط لوله نورد استریم 2 را تعلیق کرده بود. این یک خط لوله 1200 کیلومتری در زیر دریای بالتیک است که قرار است از سواحل روسیه در نزدیکی سن‌پترزبورگ گاز را به منطقه لوبمین در آلمان و از آن‌جا به اروپا برساند.
شرکت انرژی دولتی روسیه گازپروم در نیمی از کل هزینه پروژه 10 میلیارد یورویی (11.2 میلیارد دلار) مشارکت داشته است و شرکت‌های انرژی شل و انجی مابقی را پوشش می دهند.
نورد استریم 2 به موازات خط لوله فعلی نورد استریم است که از سال 2011 عملیاتی شده است. این دو خط لوله با هم 110 میلیارد مترمکعب گاز را به اروپا تحویل می‌دهند که بیش از یک چهارم کل گازی است که کشورهای اتحادیه اروپا سالانه استفاده می کنند. این اقدام دولت آلمان در واکنش به رسمیت شناختن جمهوری‌های خلق دونتسک و لوگانسک توسط روسیه قبل از آغاز حمله نظامی انجام شد و هدف آن کاهش فشار روسیه بر تامین انرژی اروپا است.
با این حال، بازار انتظار داشت که وقتی خط لوله عملیاتی شد، روسیه گشایشی برای ارسال گاز به بازار اروپا ایجاد کند. اما حالا اروپا در موقعیتی آسیب پذیر قرار دارد.
نفت و حمل و نقل تحت تأثیر حمله اوکراین
سرمایه‌گذاران خصوصی چندان خوشبین نیستند که نوسانات و نااطمینانی در بخش‌های انرژی، نفت و حمل و نقل به این زودی‌ها فروکش کند. اروپایی‌ها نیز از تبعات منفی اقدامات تلافی‌جویانه بزرگ در رابطه با انرژی آگاهند و بسیار محتاطانه عمل می‌کنند. همین حالا قیمت نفت برای اولین بار از سال 2014 به بالای 100 دلار در هر بشکه رسیده است. اروپایی‌ها امید دارند عرضه کافی برای جلوگیری از شوک نفتی از سوی عربستان سعودی ایجاد شود و ایران نیز بتواند ذخایر خود را باز کنند.
افزایش قیمت نفت منبع اصلی افزایش ریسک تورمی جهان است. علاوه بر این، روسیه به‌عنوان تولیدکننده جهانی کالاهایی چون پلاتین و گندم، که اوکراین نیز تولیدکننده پیشرو در آن‌ها است. نبود امکان عرضه این محصولات بدیهی است که در افزایش قیمت‌ها و در نتیجه ایجاد فشار تورمی موثر باشد.
تحلیلگران بازارهای مالی پیش‌بینی کرده‌اند قیمت نفت و گاز و غلات با تحریم‌های جامعه بین‌المللی بالا باشد. نوسانات بازار از ابتدای سال به دلیل افزایش نرخ بهره افزایش یافته است و چنین اخباری بیش از گذشته به آشفتگی بازار دامن می‌زند.
زنجیره تامین در میانه درگیری
درگیری روسیه و اکراین بی‌تردید تأثیر شدیدی بر زنجیره‌های تأمین جهانی در هفته‌ها و ماه‌های آینده خواهد داشت، صنعت لجستیک پیش از این از همه‌گیری بیماری کوید آسیب فراوان دیده بود. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که نرخ حمل دریایی ممکن است از 10000 دلار به ازای هر کانتینر 40 فوتی به 30000 دلار افزایش یابد، در حالی که نرخ حمل و نقل هوایی می تواند حتی بیشتر هم باشد.5 از زمان شروع همه‌گیری، نرخ حمل و نقل دریایی به بالاترین حد خود رسیده است. این جنگ می‌تواند ضربه مهلکی به زنجیره تامین جهانی بزند. به ویژه شرکت‌ها در حال افزایش حجم تولیدات و برنامه‌ریزی برای تابستان هستند و این جنگ تاثیر زیادی بر زنجیره تامین جهانی خواهد داشت. دریای سیاه مسیر کلیدی برای صادرات نفت و مواد غذایی فله است که تهاجم روسیه بر کشتی‌های باری تأثیر زیادی بر عملکرد این مسیر دریایی خواهد گذاشتت. به‌ویژه که چندین کشتی در دریای سیاه مورد تیراندازی یا توقیف قرار گرفته‌اند.
تاثیر احتمالی بر بازارهای انرژی و مواد غذایی به خوبی شناخته شده است. اما فعالان حمل و نقل و تجارت بین‌الملل شاهد خطر عمیق‌تر اختلال در تولید در سطح جهانی در طیف گسترده‌ای از بخش‌ها هستند.
جدا از تحریم‌ها، تولید نیمه هادی‌ها، خودروها و داروها به شدت تحت تاثیر اختلال در فعالیت‌های تجاری در اوکراین قرار خواهد گرفت. اکراین در سال‌های اخیر به تامین‌کننده کلیدی فلزات ضروری و مواد خام در زنجیره های ارزش جهانی تبدیل شده است. با ادامه گسترش بحران روسیه و اوکراین، سرمایه‌گذاران تصمیمات تازه‌ای خواهند گرفت. زیرا انتظار می‌رود که عدم اطمینان و نوسانات بیشتری هم در دارایی‌های واقعی و هم در بازارهای مالی وجود داشته باشد.
بحران اکراین بر مذاکرات هسته‌ای
ایران یکی از گزینه‌های دست اول تامین انرژی است و رفع تحریم‌ها و عرضه انرژی نفت و گاز می‌تواند آرامش را به بازارهای جهانی در شرایط بحرانی کنونی بازگرداند.
تحلیلگران مالی این روزها جهان را از دو منظر می‌بینند. یکی در سایه بحران که زنجیره تامین جهانی را ملتهب کرده و شق دیگر، روند حساس مذاکرات هسته‌ای است که اگر به دومین توافق بیانجامد می‌تواند گزینه‌ای موثر برای چالش بحران اول هم باشد.
ایران میلیون‌ها بشکه نفت در انبار دارد. بخشی از این حجم در تانکرهای نزدیک به خریداران آسیایی در اسرع وقت آماده فروش است. پس از توافق هسته‌ای، تهران می‌تواند تولید داخلی خود را 1.2 میلیون بشکه در روز افزایش دهد. این به نفع اقتصاد کشورمان وهم به نفع اقتصاد جهانی هست که این روزها در تکاپوی ارزان‌تر کردن سوخت هستند. تبعات این نبرد برای مدت طولانی در بازار جهانی انرژی محسوس خواهد بود. با این وجود موقعیت ویژه‌ای هم برای تیم مذاکره‌کننده ایرانی ایجاد کرده تا دست بالا را بگیرند و و قدرت چانه‌زنی بیشتر و موثرتری داشته باشند.
- منابع در دفتر ماهنامه موجود است.
