سوخت ارزان، ریل زمینگیر؛ معادلهای که دهههاست تغییر نکرده است.
در حالیکه ایران از نظر موقعیت ژئوپلیتیکی و دسترسی به کریدورهای منطقهای یکی از مستعدترین کشورهای جهان برای ترانزیت محسوب میشود، سهم حملونقل ریلی از جابهجایی بار همچنان کمتر از ۱۰ درصد باقی مانده و برخلاف اهداف اسناد بالادستی، طی سالهای اخیر روندی کاهشی را تجربه کرده است. گفتوگو با دکتر سبحان نظری، رئیس انجمن شرکتهای حملونقل ریلی، تصویری روشن از ریشههای این عقبماندگی، فرصتهای مغفولمانده و مسیر اصلاح ساختار ریلی کشور ارائه میدهد.
ریل خصوصی، شبکه دولتی؛ عدمتوازن مزمن
دکتر نظری با تشریح ساختار انجمن شرکتهای حملونقل ریلی توضیح میدهد که این انجمن اکنون بزرگترین تشکل تخصصی صنعت ریلی کشور است و بیش از ۱۲۰ عضو حقوقی دارد. این اعضا در حوزههای متنوعی از حمل بار و مسافر تا تعمیر و نگهداری، فورواردرها، بیمه و تولید قطعات فعال هستند. حدود ۳۰ شرکت عضو، مالک نزدیک به ۳۲ هزار واگن باریاند و ناوگان مسافری نیز عمدتاً در اختیار بخش خصوصی قرار دارد.
با این حال، عدمتوازن جدی در بخش لکوموتیو و زیرساخت پابرجاست؛ از حدود هزار لکوموتیو فعال کشور، بیش از ۸۰۰ دستگاه دولتی است و شبکه، خطوط و مدیریت ترافیک ریلی نیز کاملاً در اختیار دولت باقی مانده است؛ وضعیتی که بهرهوری و انگیزه سرمایهگذاری را محدود کرده است.
تعامل دولت و بخش خصوصی؛ از بیاعتنایی تا «بهار ریلی»
به گفته دکتر نظری، تعامل میان انجمن و راهآهن طی دو دهه گذشته بهشدت وابسته به رویکرد مدیریتی بوده است. در برخی دورهها، تعیین تعرفهها با جلسات کارشناسی مشترک انجام میشد، اما در مقاطعی نیز سیاست بیاعتنایی یا محدودسازی بخش خصوصی حاکم بوده است.
او دوره فعلی را «بهار صنعت ریلی پس از یک زمستان طولانی» توصیف میکند و معتقد است رویکرد اقتصادی و مشارکتی مدیریت جدید راهآهن، امید را به بازار بازگردانده است. افزایش سفارش واگنهای مسافری پس از اصلاح نرخ بلیت، نمونهای از اثرگذاری این تغییر رویکرد است.
چرا ریل سهمی ندارد؟ پاسخ در اقتصاد انرژی
از نگاه دکتر نظری، ریشه اصلی عقبماندگی ریل را باید در سیاستهای انرژی جستوجو کرد. عرضه تقریباً رایگان گازوئیل باعث شده حمل جادهای حتی در مسیرهای طولانی، ارزانتر و سریعتر از ریل باشد. در چنین شرایطی، انتخاب صاحبان بار طبیعی است: جاده.
این سیاست نه محصول یک دولت، بلکه نتیجه دههها تصمیمگیری نادرست است؛ تصمیمهایی که پیامدهای آن در آلودگی هوا، تصادفات، ناترازی انرژی و ضعف حملونقل عمومی نمایان شده است. افزایشهای اخیر قیمت سوخت نیز، به دلیل فاصله زیاد با قیمت واقعی، هنوز توان اصلاح رفتار حملونقل را ندارد؛ مگر آنکه درآمد آن بهطور شفاف صرف توسعه حملونقل عمومی و ریلی شود.
گره اصلی: حکمرانی و تصدیگری دولت
دکتر نظری تأکید میکند که راهحل اساسی روشن است: «دولت باید از تصدیگری در حملونقل ریلی خارج شود و صرفاً نقش حاکمیتی و زیرساختی ایفا کند.»
به باور او، مدیریت شبکه و ترافیک ریلی مهمترین گلوگاه بهرهوری است. این مدیریت، مسئلهای فوقپیچیده با هزاران متغیر است که در کشورهای پیشرفته سالهاست توسط نرمافزارهای هوشمند و سامانههای تصمیمیار انجام میشود. در مقابل، ایران هنوز متکی بر مدلهای سنتی و تجربه فردی است؛ رویکردی که مستقیماً بهرهوری شبکه را کاهش میدهد.
مقایسهای معنادار: روسیه و شکاف بهرهوری
شبکه ریلی روسیه تنها شش برابر ایران طول دارد، اما حجم بار جابهجاشده در آن حدود ۱۰۰ برابر ایران است. این یعنی بهرهوری هر کیلومتر خط در روسیه ۱۶ تا ۱۷ برابر بیشتر است؛ آن هم در شرایطی که هزینه ساخت هر کیلومتر خط آهن در جهان تقریباً یکسان است.
این شکاف، نه به وسعت سرزمین مربوط است و نه به نوع ناوگان؛ بلکه نتیجه مدل مدیریت شبکه و استفاده از ابزارهای محاسباتی پیشرفته است. به گفته دکتر نظری، اگر هوشمندسازی بهدرستی اجرا شود، ایران میتواند مسیر ۵۰ ساله توسعه ریلی را در کمتر از یک دهه طی کند.
بنگاههای کوچک، اقتصاد ناکارآمد
او با اشاره به مثالهایی از صنعت خودرو، کشاورزی و حملونقل جادهای توضیح میدهد که سیاستهای خردمقیاسساز، مانع شکلگیری بنگاههای بزرگ و بهرهور شدهاند. در بخش جادهای، فعالیت رانندگان تکمالک با حداقل تعهدات مالیاتی و بیمهای، در مقابل شرکتهای بزرگ که با هزینهها و موانع سنگین مواجهاند، نمونهای روشن از این نابرابری ساختاری است.
مزیت ژئوپلیتیک؛ فرصت هنوز زنده است
با وجود همه این چالشها، ایران همچنان یکی از معدود کشورهایی است که از نظر تعداد همسایگان، تنوع مرزهای ریلی و اتصال به بنادر شمال و جنوب، مزیتی استثنایی دارد. به گفته دکتر نظری، ظرفیت ترانزیت ریلی ایران دستکم ۵ تا ۱۰ میلیون تن است و امکان افزایش چندبرابری آن وجود دارد.
فعالسازی این ظرفیت، اما نیازمند اصلاحات عمیق، هوشمندسازی واقعی و واگذاری مدیریت شبکه به بخش خصوصی است؛ مسیری که میتواند جایگاه ایران را در ترانزیت منطقهای احیا کند.
بیشتر بخوانید:
