قراردادهاي فيديک: تعادل در ریسک بين طرفين

صنعت حمل و نقل آنلاین: فیدیک (FIDIC) که امروزه از آن به‌عنوان تدوین‌کننده يکي از کاربردي‌ترين قالب‌هاي قراردادي در حوزه‌هاي پيمانکاري و خدمات مشاوره مهندسي ياد مي‌شود، در واقع نهادی بین‌المللی است که نام آن برای بسیاری از مهندسان مشاور و فعالان حوزه ساخت‌و‌ساز تداعی‌کننده مفاهیمی هم‌چون قراردادهای پیمانکاری و شرایط حقوقی آن است. در اين مقاله با اهداف، ساختار و رسالت واقعی این نهاد بین‌المللی و چگونگي تأثيرگذاري فعالیت‌های فیدیک در توسعه مسیر شغلی و حرفه‌ای فعالان حوزه صنعت پیمانکاری و مشاوره و همچنين انواع اسناد قراردادي همسان فيديک و ويژگي‌هاي آن‌ها آشنا می‌شویم.
حدود یک قرن پيش، با صنعتي شدن کشورهاي دنيا، قراردادهايی که بين کارفرمایان و پیمانکاران یا مهندسان مشاور در پروژه‌های صنعتی منعقد مي‌شد، به‌صورت سليقه‌اي و با متون و زبان‌هاي گوناگوني تنظيم مي‌‌شد که اين امر موجب مي‌شد تا در زمان اجراي پروژه‌ها يا بروز اختلافات حقوقي و قراردادي، طرفين با مشکلات زیادی مواجه شوند. از سويي دیگر، تحميل شرایط قراردادی به‌صورت يک‌طرفه و به نفع کشورهای پیشرفته و به زیان کشورهای کمتر توسعه‌یافته یا در حال توسعه، عدم تسلط بر زبان‌های خارجی و عدم شفافیت متون قراردادها، موجب مي‌شد تا بين طرفين قراردادها، اختلاف‌نظر زيادي ايجاد شود.
بنابراين، کاهش يا رفع این مشکلات، نیازمند تهيه و تدوين قراردادهايی با مدل یک‌پارچه بود. از این‌رو، فیدیک در سال ۱۹۱۳ توسط تشکل‌های ملی مهندسان مشاور از سه کشور فرانسه، سوئیس و بلژيک تأسیس شد. نام فیدیک برگرفته از سر واژه‌های عبارت فرانسوي Fédération Internationale des Ingénieurs Conseils است که به زبان انگلیسی International Federation of Consulting Engineers بوده و معادل فارسی آن «فدراسیون بین‌المللی مهندسان مشاور» است. لغت فدراسیون در فرهنگ سیاسی و روابط بین‌الملل، شخصیتی متشکل از هم‌پیمان شدن چند کشور است که در امور داخلی خود، خودگردان و مختار هستند، اما در امور خارجی زیر نظر فدراسیون فعالیت می‌کنند. ریشه این لغت هم از واژه لاتین Foedus به معنای عهد و پیمان است. بنابراين، می‌توان فیدیک را نهادی بین‌المللی متشکل از انجمن‌های ملي مهندسان مشاور دانست که در امور داخلی و ملي، خودمختار و در روابط بین‌المللی تحت نظارت فیدیک فعالیت می‌کنند.
در حال حاضر، تشکل‌های ملی مهندسان مشاور بیش از 100 کشور مختلف که فعال در بخش خصوصی هستند، در فیدیک عضویت دارند. این تشکل، به‌عنوان یک نهاد حرفه‌ای غیردولتی و غیرانتفاعی (NGO) معرف صنعت مهندسی مشاور در سطح جهانی است و در راستای رسالت حرفه‌ای خود از منافع شرکت‌هایی که خدمات دانش‌محور در زمینه سازندگی و محیط‌زیست ارائه می‌کنند، پشتیبانی می‌کند. عضويت در فيديک به سه صورت Member Association، Associated Member و Affiliate Member امکان‌پذير است. از هر کشور فقط یک انجمن می‌تواند، به عضویت فیدیک به‌صورت Member Association درآید. شرکت‌هایی که در این انجمن‌های ملی عضویت دارند، به‌عنوان اعضای فیدیک تلقی شده و می‌توانند از مزایای آن ازجمله قرار دادن لوگوی فیدیک در سربرگ‌های شرکت خود استفاده کنند. چنانچه شرکتي امکان عضويت در انجمن‌هاي ملي خود را نداشته باشد، مي‌تواند به صورت Affiliate Member به عضويت فيديک درآيد.
فیدیک به‌وسیله هیأت مدیره ۹ نفره که همه ساله در مجمع عمومی سازمان‌های ملی مهندسان مشاور انتخاب می‌شوند، اداره می‌شود و رئیس هیأت مدیره آن به مدت ۲ سال انتخاب می‌شود. عمده فعالیت‌های فیدیک را موضوعات فرهنگی، آموزشی (خدمات مدیریت شرکت‌های مهندسی)، تهیه قراردادها، آیین‌نامه‌های مربوط به خدمات مهندسی و همچنین توجه به مسائل و مسئولیت اجتماعی نظیر شرافت حرفه‌ای، حفاظت از محیط‌زیست، مصرف بهینه انرژی و… که منتج به طراحی و توسعه پایدار می‌شود، تشکیل می‌دهد. فیدیک همچنین طی سال‌های اخیر جهت آموزش جوانان اعضای خود و آشنایی آنان با مسئولیت‌های اجتماعی جهانی شدن، توسعه پایدار و هماهنگی و ارتقای سطح اطلاعات و ارتباطات فنی و حرفه‌ای، فعالیت‌های قابل‌توجهی را در سطح جهانی برنامه‌ریزی می‌کند. همچنين، در فیدیک تعداد زيادي از کارشناسان حرفه‌ای در زمینه‌های مختلف از جمله‌ قراردادها، حقوق، حل و فصل دعاوی (Dispute Settlement)، بیمه و معاملات بانکی مشغول به فعالیت هستند و خدمات مشاوره‌ای ارائه می‌دهند.
فیدیک جهت نيل به اهداف خود، نمونه‌های استاندارد قراردادهای مرتبط با انواع پیمان‌ها، فعالیت‌های مشاوره، نمایندگی و فعالیت‌های مبتنی بر سرمایه‌گذاری مشترک را منتشر کرده است. این قراردادها در ابتدا به زبان انگلیسی نگارش و سپس به زبان‌هاي ديگري ترجمه شده است و امروزه توسط شرکت‌هاي دولتي یا بخش‌ خصوصی در سراسر جهان به‌صورت بین‌المللی و داخلی مورد استفاده قرار مي‌گيرد. قراردادهاي فيديک چندین سال است که به‌عنوان استاندارد بین‌المللی در حوزه صنعت و احداث مورد استفاده در پروژه‌ها هستند. این قراردادها به‌طور وسیعی در نظامات حقوقی در گونه‌های متعدد پروژه‌ها شناخته شده هستند. دلیل موفقیت این نمونه قراردادها، رویکرد صحیح آن‌ها به مقولاتي همچون ریسک و مسئولیت طرفین قرارداد و مدیریت ریسک است. فيديک همواره در تلاش است تا متون قراردادها را مرتباً و برحسب نياز مورد بازنگري، اصلاح و بهينه‌سازي قرار دهد. از سويي ديگر، کنفرانس جهانی مهندسان مشاور فیدیک به‌صورت سالانه توسط اين نهاد برگزار می‌شود. هدف اصلی فیدیک به‌عنوان یک فدراسیون بین‌المللی، حمایت از حقوق تشکل‌های حرفه‌ای صنعت مهندسی مشاور در دنیا است که عمده شهرت و اعتبار فیدیک به‌واسطه فعالیت در زمینه تبیین و تعریف قراردادهای صنعت ساخت‌و‌ساز در سطح بین‌المللی است. در واقع مأموریت فیدیک بهبود فضای کسب‌و‌کار، حفظ منافع شرکت‌های مهندسین مشاور و افزايش كيفيت خدمات، بهره‌مندی اجتماعی و محیط‌زیست است.
قراردادهای همسان پیمانکاری فیدیک معمولاً از سه بخش اصلی موافقتنامه، شرايط خصوصي و شرايط عمومي به همراه تعدادي پيوست متناسب با قالب قرارداد تشكيل شده است. موافقتنامه معمولاً کوتاه بوده که تهیه‌کننده پیش‌نویس قرارداد آن‌را تکميل مي‌کند. در بخش شرایط خصوصی با توجه به مفاد شرایط عمومی اطلاعات تكميلي از قبيل قانون حاکم بر قرارداد، محل پروژه، نحوه پرداخت‌ها، مرجع رسيدگي به اختلافات و غیره درج مي‌‌شود. در بخش شرايط عمومي که به تفصيل تهيه شده است، تمامی شرایط حاکم بر پروژه از جمله تاخیرات، تعلیق، خاتمه قرارداد، شرایط فورس‌ماژور، حد مسئولیت، مصونیت و غیره در نظر گرفته می‌شود. اگرچه فیدیک همواره توصیه می‌کند که حتی‌الامکان در متن شرایط عمومی تغییری ايجاد نشود، اما در عمل و به لحاظ تأمین نظرات کارفرما این توصيه در نظر گرفته نشده و بعضاً توسط کارفرمايان دست‌خوش تغييراتي به نفع ايشان می‌شود.

‌انواع تیپ قرارداد‌های فیدیک
در ادبیات فیدیک با دو واژه Agreement و Contractمواجه هستیم که هر دو به معنای قرارداد است. موافقتنامه‌هاي فيدیک عبارتند از:
– موافقتنامه مشاور / کارفرما(FIDIC Client/Consultant Model Service Agreement)
– موافقتنامه مشاور جزء (FIDIC Sub-consultancy Model Service Agreement)
– موافقتنامه نمایندگی مشاور (FIDIC Model Representative Agreement)
– موافقتنامه مشارکت مشاوران ( FIDIC Joint venture Construction Agreement)
فیدیک با توجه به روش‌های مختلف انجام پروژه، چهار تیپ استاندارد قراردادی را به شرح زیر تهیه و پیشنهاد کرده است:

فرم‌های کوتاه قراردادی (Short Form of Contract)
این مجموعه که به‌صورت یک کتاب سبز رنگ منتشر شده، بیشتر برای کارهای مهندسی ساده و تکراری و کوتاه‌مدت (مدت اجرای پروژه کمتر از شش‌ماه) و با مبالغ کم (مبلغ قرارداد کمتر از 500.000 دلار) توصیه شده است‌. البته با توجه به نوع کار و چگونگی آن‌، می‌توان از این قرارداد برای کارهای با قیمت بالا هم بعضاً استفاده کرد.

شرایط پیمان برای احداث (Conditions of Contract for Construction)
این مجموعه که به‌صورت یک کتاب قرمز رنگ منتشر شده، برای کارهای ساخت و مهندسی که طراحی آن توسط کارفرما یا نماینده او و مهندس مشاور انجام می‌شود، توصیه شده است. تحت این قرارداد، پیمانکار مسئولیت ساخت کارهایی را که طراحی آن‌ها توسط کارفرما انجام شده است، را برعهده خواهد داشت. به‌عبارت دیگر این تیپ برای کارهایی که طراحی کامل انجام شده و اسناد و مدارک پیمان تهیه شده‌، مناسب است. این نوع قراردادها در کشور ایران تقریباً می‌توان گفت معادل قراردادهای در قالب نشریه 4311 (موافقتنامه، شرایط عمومی و شرایط خصوصی پیمان) است.

شرایط پیمان برای تدارک تجهیزات‌، طراحی و ساخت (Conditions of Contract for Plant and Design-Build)
این مجموعه که به‌صورت یک کتاب زرد رنگ منتشر شده، برای تهیه و تدارک کارهای مکانیکی و الکتريکي و همچنین طراحی و اجرای کارهای ساخت و مهندسی تهیه و توصیه شده است. پیمانکار تحت این قرارداد طراحی و تدارک را طبق خواسته‌های کارفرما انجام می‌دهد.

شرایط پیمان برای پروژه‌های کلید در دست (Conditions of Contract for EPC / Turnkey Projects)
شرایط پیمان برای پروژه‌های کلید در دست، که به‌صورت یک کتاب نقره‌ای رنگ منتشر شده، برای زمانی‌که یک شرکت مسئولیت کامل طراحی و اجرای یک پروژه مهندسی را برعهده می‌گیرد، توصیه شده است. تحت این نوع قرارداد، پیمانکار مسئولیت انجام کامل طراحی و ساخت و تدارک تجهیزات و تسهیلات را به نحوی که پروژه با گرداندن یک کلید قابل بهره‌برداری باشد، برعهده دارد.

ویژگی‌های قراردادهای فیدیک
يکي از ويژگي‌هاي مهم قراردادهاي فيديک، تعادل در ریسک بين طرفين قرارداد است. اختصاص ریسک‌ها در قراردادهای فیدیک به طرفین به‌صورت منصفانه و منطقی است. وظایف و حقوق طرفین قرارداد نیز از تعادل خاصی برخوردار است و یک‌جانبه نیست. تعادل بین ظرافت حقوقی و امکان‌پذیری منطبق با اصول حقوق عرفی و مدنی Civil & Common Lawوجود دارد.
ويژگي ديگر اين قراردادها، پذيرفته‌شدگي عمومي آن‌هاست. از آن‌جایی که این قراردادها به‌صورت گسترده در سراسر جهان برای پروژه‌های صنعتی به‌کار گرفته می‌شوند، بانک جهانی، بانک‌ها‌ی چندجانبه توسعه‌ای و يا ساير نهادهای مالی جهت اعطای اعتبار و وام، استفاده از چنین قراردادهایی را ضروري می‌دانند. قراردادهای فیدیک در مراکز مهم داوری و دادگاه‌ها کاملاً شناخته شده است و فرآیند رسیدگی به دعاوی را تسهیل می‌کند. ویژگی مهم دیگر این است که شفاف بودن متون، به‌کارگیری واژگان‌ حقوقی و فنی که در تمام قراردادهای مدل فیدیک تکرار شده است، استفاده از آن‌ها را آسان می‌کند.
موثر بودن و شفافيت ديگر ويژگي مهم قراردادهاي فيديک است. شفاف بودن متون، به‌کارگیری یک‌سری واژه و واژگان‌های حقوقی و فنی که در تمام قراردادهای مدل تکرار شده است، استفاده از آن‌ها را آسان می‌کند. البته، متون این قراردادهای هم‌سان با ادبیات خاصی نگارش شده است. فیدیک جایگزینی واژگان‌ها رامجاز نمی‌داند.
قابليت جایگزینی بندها نيز يکي از ويژگي‌هاي قراردادهاي فيديک است. بندهای یک قرارداد را به‌سادگی می‌توان با بند هم‌سان دیگر جایگزین کرد. البته انجام این کار دانش و مهارت خاصی می‌خواهد، چرا که شرایط بند جایگزین شده باید با شرایط بندهای دیگر پیش‌نویس منطبق باشد.