راهکار های افزایش بهره ­وری در راه ­آهن

                                                                                                                                                                            فاطمه اسمعیلی[1]

                                                                                                                                                                     حمید علیپور صبحی[2]،

                                                                                                                                                                    محمود فخرائی گشتی[3]،

                                                                                                                                                                          فرزانه نظری زاده[4]

 

  صنعت حمل و نقل آنلاین: امروزه دستیابی به رشد اقتصادی از طریق ارتقای بهره‌وری از مهمترین اهداف اقتصادی کشورها به شمار می­رود. مصادیق بهره‌وری به طور صریح و ضمنی در برنامه های توسعه اقتصادی در نظر گرفته می­شود. بهره‌وری عوامل تولید  و خدمات به همراه هزینه­ی آن، از عوامل تعیین کننده قیمت نهایی است. افزایش بهره­وری زیرساخت­های توسعه­ی کشور علی الخصوص راه­آهن منجر به توسعه­ی پایدار در کشور می­شود؛ لذا در این مقاله سعی شده راهکارهایی در راستای افزایش بهره­وری در حوزه­ی نیروی کشش، ناوگان (واگن مسافری) و خط در بخش مسافری ارائه شود.

اهمیت مقوله­ی بهره­وری

بهره‌وری مقوله جدیدی است که با توجه به محدود بودن منابع، نوآوری، قیمت تمام شده به شدت مورد توجه می­باشد. یکی از عوامل مهم در حیات شرکت ها در بازار امروز قیمت تمام شده است. قیمت نهایی کالا و خدمات در بازار امروز تابعی از بهره­وری است. اگر بهره وری شرکت­های حاضر در بازار رقابتی کنونی کاهش یابد، این امر باعث افزایش استفاده از منابع محدود نیروی کار شده و افزایش قیمت کالا و خدمات را به دنبال خواهد داشت. افزایش قیمت کالا و خدمات باعث خروج شرکت از چرخه­ی رقابت در بازار کالا و خدمات شده و در نهایت باعث ضعف و انحلال شرکت ها می­شود.. در سال­های آغازین هزاره سوم، کشورهای جهان سعی دارند که سهم بیشتری از تجارت جهانی را به خود اختصاص دهند. برای نیل به این هدف باید بتوانند توان رقابت­پذیری خود را افزایش دهند و این امر جز از طریق ارتقای بهره‌وری امكان­پذیر نخواهد بود. بررسی سهم رشد بهره‌وری کل عوامل تولید در رشد اقتصادی در کشور های توسعه یافته یا در حال گذار بیانگر این واقعیت است که در دو دهه گذشته در این کشورها سعی شده سهم عمده­ای از رشد اقتصادی از طریق رشد شاخص­های بهره‌وری کل عوامل تامین شود.

تعریف بهره‌وری

بهره­وری یک مفهوم جامع و به معنای اثر بخشی و کارآیی است. بهره وری، نسبت میان مقدار کالا و خدمات تولید شده (برون داد) و میزان منابعی که برای تولید آنها مورد استفاده قرار گرفته (درون داد) است را مورد بررسی قرار می­دهد. در این تعریف منابع شامل همه منابعی که برای مدیران قابل دسترسی هستند (اعم از نیروی انسانی، سرمایه، مواد خام تولیدی، زمان، علم و فنّاوری های نوین و…) است. به عبارت دیگر انسان با در نظر گرفتن محدودیت­های موجود، بهترین روش را در انجام کارهای روزمره خود انتخاب می­کند تا علاوه بر تحقق حداکثری اهداف، کمترین منابع را مصرف کرده و یا حداقل اتلاف منابع را داشته باشد.بهره‌وری به عنوان مفهومی جهت کسب نتیجه بهتر است و ارتقاء آن، یعنی بهتر زیستن و کیفیت بالاتر زندگی. بعضی مواقع مفاهیم بهره‌وری کارایی و اثربخشی با یکدیگر اشتباه می­شوند. لذا لازم است هر یک از این مفاهیم به وضوح مشخص شده و وجه تمایز آنها تعیین شود.

کارایی: عبارت است از نسبت تولید کالاها یا خدمات نهایی به منابع به کار رفته در آن. در اینجا کارایی تنها به افزایش کمی تولید و یا عملکرد توجه دارد. با این حال، این مفهوم از بهره‌وری و شیوه اندازه­گیری، میزان دستیابی به اهداف مطلوب یا مورد نظر را اندازه نمی­گیرد.

اثربخشی: بر خلاف کارایی روشی است که چگونگی تحقق اهداف را می­سنجد. این مقیاس، اثرات برنامه را بر جامعه کمی کرده و مشخص می­کند که آیا برنامه از نهادها یا منابع برای نایل شدن به اهداف استفاده بهینه کرده یا نه.

بهره‌وری: بهره‌وری ترکیبی از کارایی و اثربخشی است. اثربخشی با عملکرد مرتبط است در حالیکه کارایی با استفاده مفید از منابع ارتباط دارد. با توجه به مطالب پیش گفته، می­توان تعریف دیگری از بهره‌وری ارائه داد که مفهوم آن را بهتر و رساتر بیان می­کند و در واقع بهره‌وری معیاری است که موارد زیر را شامل می­شود:

1- میزان تحقق اهداف و نتایج مورد انتظار

2- چگونگی استفاده کارا از منابع جهت تولید کالا یا ارائه خدمات

3- مقایسه آنچه به دست آمده با آنچه امکان داشته است

بطور خلاصه می­توان بهره‌وری را  به حداكثر رساندن استفاده از منابع، نیروی انسانی و تمهیدات به طریق علمی به منظور كاهش هزینه­ها و رضایت كاركنان، مدیران و مصرف­كنندگان دانست.

بهره­وری راه­آهن

راه­آهن یکی از مهمترین عوامل در رشد اقتصادی یک کشور محسوب می­شود. با توجه به مزایای حمل و نقل ریلی، از جمله کاهش مصرف سوخت، کاهش آلودگی هوا، کاهش سوانح جاده ای و … بهره­وری در این حوزه علاوه بر رونق بخش­های اقتصادی مرتبط با راه­آهن به افزایش اقبال عمومی جهت استفاده از این شیوه­ی حمل و نقل می­شود. در ایران متاسفانه به دلیل ارزان بودن قیمت سوخت خصوصا گازوئیل همچنان عمده حمل و نقل بار و مسافراز طریق جاده صورت گرفته و علاوه بر افزایش ترافیک جاده­ای باعث افزایش آلودگی هوا، افزایش مصرف سوخت، افزایش تلفات جاده­ای، تحمیل هزینه­های سرسام­آور درمانی که به دولت و بیمه­ها و …  می­گردد. تا زمانی که قیمت سوخت به عنوان اصلی ترین بازیگر در حوزه­ی حمل و نقل واقعی نگردد تلاش­های دولت به منظور تغییر اولویت مشتریان سیستم­های حمل و نقل موثر نبوده و سرمایه­گذاری های دولت در این بخش موثر نخواهد بود. یکی دیگر از عواملی که نقش اثر گذار در زمینه تغییر اولویت شیوه­ی حمل و نقل خصوصا فعالین اقتصادی و سرمایه­گذاران در حوزه حمل و نقل ریلی می­گردد بهره­وری است. از  عواملی که می­تواند نقش موثر در افزایش جذب تقاضا برای حمل و نقل ریلی داشته باشد عبارتند از :

زمان، قیمت، امنیت و سهولت در دسترسی به مراکز تولیدی و صنعتی ، بازار مصرف ، بنادر و …

راه­آهن به عنوان یکی از اصلی­ترین زیرساخت­های اقتصادی می­تواند نقش موثری در حوزه حمل و نقل داشته باشد. با توجه به محدودیت منابع به منظور سرمایه­گذاری در توسعه ی خط، نیروی کشش و ناوگان، افزایش بهره وری در این حوزه­ها علاوه بر کاهش اثرات مخرب حمل و نقل جاده ای باعث  افزایش سهم این بخش در بازار حمل و نقل می­شود. از طرفی افزایش در آمد در این بخش باعث افزایش سرمایه­گذاری بخش خصوصی در این حوزه شده و دولت می­تواند با کاهش هزینه­های تحمیلی ناشی از حمل و نقل جاده­ای (یارانه سوخت، خسارات ناشی از سوانح جاده ای و …)  با اعطای تسهیلات ارزان­قیمت به تشویق سرمایه­گذاران جهت فعالیت بیشتر در این حوزه بپردازد.

بهره­وری در بخش  مسافری  راه­آهن

بخش مسافری یکی از حساس­ترین بخش­ها در حمل و نقل ریلی بوده و با توجه به هزینه­ی بالا در این حوزه عموما فعالین در آن با زیان مواجه بوده یا حداکثر در نقطه­ی سر به سر قرار دارند. این امر دلایل مختلفی داشته که از آن جمله می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

کمبود و فرسودگی ناوگان، ترافیک بالای خط( خطوط مشترک قطارهای باری و مسافری) و کمبود نیروی کشش

با توجه به سیاست­های دولت مبنی بر افزایش جذب سرمایه­گذاری در حوزه­ی حمل و نقل ریلی توسط بخش خصوصی می­بایست با افزایش بهره وری شبکه حمل و نقل ریلی، با کاهش هزینه­ها این حوزه را سود آور و سرمایه­گذاران را نسبت به ورود به این بخش ترغیب کرد و باعث رونق در این بخش شد.

بهره­وری در حوزه­های زیر حائز  اهمیت است:

بهره­وری در حوزه­ی ناوگان، بهره­وری در حوزه­ی کشش و بهره­وری در حوزه­ی خط

 

بهره وری در حوزه­ی کشش

لکوموتیو به عنوان نیروی محرکه­ی راه­آهن بوده و با توجه به سرمایه­بر بودن آن و تحریم، در این حوزه با تنگناهایی مواجه بوده و یکی از عواملی که باعث جلوگیری از رشد قطارهای مسافری می­شود کمبود نیروی کشش است. از دیگر عواملی که باعث ایجاد تنگنا در حوزه­ی نیروی کشش می­شود، عبارتند از:

الزام به تردد دیزل زیمنس در محور خراسان، الزام به محدودیت وزن دیزل زیمنس و الزام به واگذاری دیزل زیمنس به بعضی از  قطارها با توجه به تامین برق توسط دیزل زیمنس

در محور خراسان با توجه به استقرار سیستم ATC  و سرعت 140 کیلومتر بر ساعت، الزاما قطارها می­بایست توسط دیزل زیمنس حمل شوند. همچنین محدودیت اعمال­شده برای دیزل­های زیمنس باعث می­شود که برای قطارهای با وزن بالا از دوبل دیزل زیمنس استفاده شده که این امر اولا باعث افزایش دیزل مصرفی شده ثانیا با توجه به محدودیت طول  قطار باعث کاهش بهره­وری دیزل می­شود. پیش­بینی دیزل ذخیره در طول مسیر عامل دیگری است که به محدودیت­های موجود می­افزاید. یکی دیگر از این عوامل کافی نبودن تعداد ناوگان شرکت مالک برای تشکیل قطار بوده که این امر نیز باعث می­شود با قطارهایی روبرو شویم که تعداد واگن­های آن کمتر از تناژ قابل حمل لکوموتیو بوده (تهران – سمنان ، تهران – قم و … ) و باعث کاهش بهره وری نیروی کشش می­شود که این امر سبب افزایش تعداد دیزل­های در سیر گشته و با کاهش دیزل مواجه می­شود.

راهکارها

با توجه به مطالب عنوان­شده فوق به نظر می­رسد راه کارهای زیر جهت افزایش بهره­وری دیزل افزایش یافته و بدون افزایش تعداد دیزل، تعداد قطارها و مسافرین جابجا شده افزایش یابد. این راه­کارها عبارتند از :

• تا حد امکان از اعزام قطارها با ظرفیت کمتر از توان جابجایی دیزل خودداری شده و با انجام برنامه­ریزی حداکثر استفاده از توان قابل حمل دیزل صورت پذیرد.
• محدودیت اعمال شده برای تناژ دیزل­ها مجددا مورد بررسی قرار گرفته تا در صورت امکان این محدودیت کاسته شده و بهره­وری دیزل­ها را افزایش دهیم ( گاها در بعضی موارد به دلیل حدودا 5 تن افزایش تناز قطار باعث کاهش یک سالن از سازمان قطار می­شود.)
• محدودیت اعمال شده برای طول قطارها مجددا مورد بررسی قرار گرفته و با توجه به طول سکوی ایستگاه­های تشکیلاتی خصوصا در محور خراسان با افزایش طول قطارها نسبت به افزایش تعداد واگن ها اقدام کرده و به این ترتیب باعث افزایش تعداد واگن های حمل شده و افزایش بهره­وری دیزل شود. (در برخی از قطارهایی که با دوبل دیزل حمل می­شوند به دلیل محدودیت طول قطار اضافه نمودن واگن به این قطارها منع مقرراتی دارد)

بهره­وری در حوزه­ی ناوگان

واگن یکی دیگر از ارکان مهم در صنعت حمل و نقل ریلی است و با توجه به سرمایه­بر بودن آن لازم است که بهره­وری آن را افزایش داده تا زمان بازگشت سرمایه کوتاه شده و سرمایه­گذاران به سرمایه­گذاری در این بخش، تشویق شوند. یکی از مواردی که باعث کاهش بهره­وری واگن می­شود ضریب اشغال پائین قطار می­باشد. به عبارت ساده تر در صورت سیر یک واگن به صورت خالی هزینه­هایی ناشی از سیر به واگن (چرخ و محور، سیستم ترمز، سیستم تعلیق و …) تحمیل شده و این در حالی است که به علت خالی بودن واگن این هزینه­ها جبران نمی­شود و این امر باعث کاهش بهره وری واگن می­شود. از طرف دیگر با توجه به موقعیت جغرافیایی شبکه­ی ریلی ( منطقه­ی کوهستانی، کویری و …) و  همچنین مشخصات فنی واگن­ها به نظر می­رسد سیر  واگن­ها در مسیر نامطلوب (مغایر با مشخصات فنی واگن) باعث افزایش استهلاک واگن و کاهش بهره­وری آن می­شود. اعزام واگن­هایی که سیستم تامین برق آنها از طریق دینام است در مناطق گرمسیری در فصل گرما علاوه بر عدم تامین تهویه مناسب باعث کاهش تقاضای سفر می­شود. ضمنا با توجه به فشار مضاعف به سیستم تهویه باعث افزایش استهلاک آن شده و در نهایت با افزایش هزینه­های تعمیراتی آن باعث کاهش بهره­وری واگن می­شود. همچنین یکی از عمده خرابی­هایی که در واگن­های دینامی در مسیرهای پرسرعت (محور خراسان) مشاهده شده خرابی و بریدن میل گاردان ( رابط انتقال نیرو از گیربکس سر محور به ژنراتور) است که این خرابی عموما ناشی از قرار گرفتن در مسیرهای با سرعت بالا است.  تنوع واگن­های موجود در شبکه حمل و نقل ریلی باعث شده که هزینه تعمیر و نگهداری آن افزایش یابد. تنوع قطعات، نیاز به تامین قطعات یدکی متنوع در ایستگاه­های تشکیلاتی جهت تعمیرات پیش­بینی نشده در طول مسیر و … باعث شده که هزینه ی تعمیر و نگهداری واگن­ها افزایش یافته و افزایش هزینه باعث کاهش بهره­وری واگن شود.

راه­کارها :

• به منظور جلوگیری از سیر خالی واگن­ها می­بایست با هماهنگی صورت­گرفته با حوزه­ی فروش از اعزام واگن­های خالی جلوگیری شود. این امر مستلزم مانور واگن­ها در ایستگاه مبادی حرکت بوده و با توجه به ترافیک بالا در ایستگاه تهران و مشهد لازم است یک ایستگاه گار خارج از ایستگاه اصلی پیش­بینی شده تا مانور قطارها باعث افزایش حجم ترافیک در ایستگاه اصلی نگردد.
• حتی­الامکان در اعزام قطارها در مسیرهای مختلف به مشخصات فنی واگن­ها توجه شود به عنوان مثال از واگن­های با سیستم تامین برق ژنراتور در مسیر های دارای بازه­ی دمایی حداکثر 30 درجه سانتیگراد و سرعت حداکثر 120 کیلومتر قرار گیرد تا علاوه بر رضایت مسافرین، هزینه­ی تعمیر و نگهداری آن کاهش یابد.
• در صورت امکان از تنوع واگن­های موجود در شبکه حمل و نقل ریلی کاسته شده تا علاوه بر افزایش سرعت تعمیرات از هزینه­های ناشی از تامین قطعات مختلف برای واگن­های متنوع کاهش یابد.
• اختصاص واگن­های یکسان به هر مسیر از دیگر راه­کارهای افزایش بهره وری واگن است. عدم آشنایی احتمالی پرسنل تعمیراتی مستقر در پست بازدیدهای مسیر، لزوم دپوی قطعات یدکی مورد نیاز واگن­های متنوع که در یک مسیر تردد می­کند. که این امر باعث افزایش هزینه شرکت­های مالک قطارها شده و باعث کاهش بهره­وری در حوزه واگن می­شود.
• لحاظ نمودن عامل سرعت همراه با ایمنی بالا در خرید واگن­های جدید (به جهت پویایی در شبکه­ی ریلی از ورود واگن­های سرعت پایین به شبکه جلوگیری شود)

بهره­وری در حوزه­ی خط

یکی دیگر از ارکان اصلی حمل و نقل ریلی خط است. با توجه به این مطلب که هزینه احداث خط بسیار بالا بوده بهره­وری آن بسیار حائز اهمیت است. در حال حاضر، بهره‌برداری از شبکه ریلی عمدتاً به شیوه سنتی صورت می­‌گیرد، به‌طوری‌که در محور شمال از میله راهنما برای نشان دادن وضعیت بلاک‌ها (فاصله بین ایستگاه‌ها که فقط یک قطار اجازه تردد در آن را دارد) استفاده می‌شود. این امر باعث کاهش سرعت عبور قطارها شده و با افزایش زمان اشغال خط باعث کاهش بهره­وری خط می­شود. یکی دیگر از عواملی که باعث کاهش بهره­وری در حوزه­ی خط، طول بلاک­های حد فاصل ایستگاه­ها است  که این امر در مسیرهای یک خطه بیشتر محسوس می­باشد. طول بلاک‌ها در شبکه ریلی کشور به ۳۰ تا ۵۰ کیلومتر می‌رسد یعنی حداقل فاصله‌ای که باید دو قطار برای تردد در یک محور از هم داشته باشند۳۰ کیلومتر است با توجه به حداکثر سرعت مجاز برای قطارهای باری و مسافری زمان اشغال بودن بلاک­ها متفاوت می­باشد. این در حالی است که در صورت تراک­بندی بلاک­ها طول بلاک­ها را کاهش و زمان اعزام قطارها کاهش می­یابد. با تراک­بندی بلاک­ها علاوه بر افزایش ظرفیت خطوط بدون احداث خطوط جدید بهره­وری خطوط را افزایش می­دهیم. این امر زمانی مثمر ثمر خواهد بود که بطور هم زمان خرابی­های لکوموتیو و سیستم علائم کاهش یابد. برنامه­ریزی قطارها باید به صورتی انجام شود که در زمان­های اوج تقاضای سفر حداکثر استفاده از ظرفیت خطوط ریلی صورت گرفته و در زمان کاهش تقاضای سفر ظرفیت خطوط در اختیار قطارهای باری قرار گرفته تا همزمان به توسعه­ی حمل و نقل بار  نیز در شبکه­ی ریلی کمک شود؛ ضمنا زمان کافی به حوزه­ی تعمیر و نگهداری خطوط داده شده تا با تعمیر و نگهداری به موقع باعث کاهش خرابی خطوط و ترافیک ناشی از آن در شبکه ریلی شود. از عوامل موثر در کاهش بهره­وری خطوط سوزن­های نصب شده در مسیر پرسرعت (محور خراسان) و در مسیر های دیگر است. یکی از عوامل کاهش سرعت قطارها خصوصا از ایستگاه هایی که قطارها به صورت عبوری از آن عبور می­کنند سوزن­های نصب شده در مسیر است به قسمی که قطار طول بلاک را با سرعت بالا (140 کیلومتر) طی نموده ولی به هنگام عبور از ایستگاه ملزم به کاهش سرعت (80 کیلومتر) شده که این امر باعث کاهش سرعت عملیاتی و افزایش زمان سیر قطارها و در نهایت کاهش بهره وری خطوط ریلی می­شود.یکی دیگر از عواملی که باعث کاهش بهره­وری خطوط می­شود گلوگاه­های موجود در شبکه ریلی بوده که به علت تعدد قطارهای باری و مسافری باعث ایجاد ترافیک مسیر شده و زمان اشغال خطوط را افزایش داده و بهره وری خطوط را کاهش می­دهد. از جمله­ی این موارد می­توان به محدوده حد فاصل شوراب تا بادرود نام برد که با توجه به ترافیک مسیر ناشی از تردد بالای  قطارهای باری  و مسافری در آن باعث ایجاد گلوگاه در این منطقه شده و علاوه بر توقف بالای قطارهای باری و مسافری در آن باعث کاهش بهره­وری خطوط می­شود؛ این در حالی است که در صورت احداث خط دوم در این مسیر علاوه بر کاهش ترافیک بهره­وری خطوط فعلی را افزایش و از ظرفیت ایجاد شده برای افزایش قطارهای مسافری در این مسیر اقدام کرد.

راه­کارها

جهت افزایش بهره­وری در حوزه ی خط به نظر می­رسد راه­کارهای زیر ضروری به نظر می­رسد:

• مجهز نمودن مسیرهای ریلی باقی­مانده به سیستم علائم الکتریکی CTC
• مجهز نمودن کلیه خطوط ریلی به سیستم تراک­بندی همانند محور خراسان جهت افزایش ظرفیت خطوط (بدون ایجاد خطوط جدید که نیاز به سرمایه گذاری کلان دارد)
• ایجاد خطوط دوم در گلوگاه­های موجود در شبکه ریلی که باعث کاهش ترافیک مسیر ناشی از تردد قطارهای باری شده و علاوه بر افزایش بهره­وری خطوط موجود باعث ایجاد ظرفیت جهت افزایش قطارهای مسافری می­شود.
• تعویض سوزن خطوط اصلی موجود در شبکه ریلی با سوزن­های سنگین جهت افزایش سرعت قطارها در ایستگاه هایی که قطار ها بصورت عبوری از آنها عبور می­کنند.

   نتیجه­گیری

عواملی همچون کاهش زمان، کاهش هزینه، افزایش ایمنی و دسترسی آسان و سریع می­توانند نقش موثری در افزایش جذب تقاضا برای حمل و نقل ریلی داشته باشند. با افزایش بهره­وری در حوزه­ی ناوگان، کشش و خط به طوری که در بخش­های بالا ذکر شد، افزایش جذب سرمایه­گذاری در حوزه­ی حمل و نقل ریلی توسط بخش خصوصی رونق گرفته و باعث کاهش هزینه­ها در این حوزه و سودآور نمودن آن و ترغیب سرمایه­گذاران در این بخش می­شود. همچنین با پیشرفت این صنعت و همه گیر شدن سفر های ریلی و سوق جامعه به سمت مسافرت با قطار از مزایای بسیاری همچون کاهش آلودگی هوا، کاهش ترافیک در جاده­های بین شهری و حتی کلان شهر ها، کاهش میزان رخداد حوادث جاده­ای و غیر قابل جبران، کاهش مصرف سوخت­های فسیلی، کاهش هزینه­های مصرفی (مانند هزینه استهلاک خودرو) و … بهره­مند می­شویم.

6- منابع

1. مدیریت منابع انسانی و روابط کار، نگرشی راهبردی، ناصر میر سپاسی، تهران: شروین، 1376.
2. . آشنایی با مدیریت بهره­وری، غلام رضا خاکی، تهران: کانون فرهنگی ـ انتشاراتی سایه نما، 1376.
3. . Employee motivation, Motivation in the wor
4. kplace

1                                                        -کارشناس برنامه ریزی و کنترل، شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران

2                                                                               -رئیس گروه برنامه ریزی و تحلیل سیر قطارهای مسافری، شرکت راه    آهن                             آهن جمهوری اسلامی ایران

3                                                                               -کارشناس مسئول برنامه ریزی و نظارت بر کنترل، شرکت راه آهن     جمهوری اسلامی ایران

4-کارشناس برنامه ریزی و کنترل، شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران