سقوط کم‌سابقه ارزش صادرات زعفران ایران در حالی رقم خورده که با وجود افزایش محسوس حجم صادرات، درآمد دلاری این محصول استراتژیک طی سال‌های اخیر به پایین‌ترین سطوح چند دهه گذشته رسیده است. بررسی رسمی آمارهای تجاری نشان می‌دهد که ادامه خام‌فروشی و بی‌توجهی به توسعه زنجیره ارزش، زعفران ایرانی را از سود واقعی بازار جهانی محروم کرده است.
طبق گزارش «فرهیختگان»، وزن صادرات زعفران ایران طی سال‌های گذشته روندی صعودی داشته و از حدود ۱۱۳ تن در سال ۱۳۹۰ به نزدیک ۲۱۰ تن در سال ۱۴۰۳ رسیده است؛ افزایشی که در ظاهر می‌تواند نشانه رونق تجارت این محصول باشد، اما داده‌ها تصویر دیگری نشان می‌دهند. با وجود رشد چشمگیر حجم صادرات، ارزش دلاری صادرات زعفران کاهش شدید یافته و درآمد این محصول از ۳۵۶ میلیون دلار در سال ۱۳۹۰ به کمتر از ۱۸۵ میلیون دلار در سال ۱۴۰۳ سقوط کرده است؛ رقمی که به‌معنای افتی حدود ۹۲ درصدی نسبت به اوج درآمد صادراتی ایران است.
بررسی روند قیمت هر کیلو زعفران صادراتی طی سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که ارزش جهانی زعفران ایران که روزگاری ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ دلار به‌ازای هر کیلو بود، اکنون به زیر ۱۰۰۰ دلار رسیده و در سه‌ماهه نخست ۱۴۰۴ تنها ۹۴۴ دلار ثبت شده است؛ پایین‌ترین سطح تاریخی که بیانگر از دست رفتن مزیت رقابتی و افزایش وابستگی به خام‌فروشی است.
گزارش تأکید می‌کند اصلی‌ترین عامل سقوط ارزش صادرات، تداوم صادرات فله‌ای است. بخش قابل‌توجهی از زعفران ایران نه به بازارهای مصرف نهایی، بلکه به کشورهایی چون امارات، اسپانیا، هنگ‌کنگ و افغانستان صادر می‌شود؛ کشورهایی که با بسته‌بندی، فرآوری و بازاریابی مجدد، زعفران ایرانی را با چندین برابر قیمت روانه بازارهای جهانی می‌کنند و سود اصلی زنجیره ارزش را به دست می‌آورند.
علاوه بر خام‌فروشی، مجموعه‌ای از مشکلات ساختاری نیز شرایط را تشدید کرده است؛ از جمله نبود دیپلماسی تجاری مؤثر، ضعف استانداردسازی، حمایت ناکافی از برندهای ملی، نبود استراتژی بازاریابی پایدار و رقابت‌کشی داخلی که باعث شده کشاورزان و صادرکنندگان کوچک توان حضور در بازارهای باکیفیت جهانی را از دست بدهند. به گفته تحلیلگران، ایران به‌جای تمرکز بر توسعه برندهای بین‌المللی، همچنان به فروش فله‌ای به واسطه‌ها تکیه دارد و این روند موجب افت تدریجی جایگاه کشور در بازار جهانی زعفران شده است.
تداوم این شرایط می‌تواند پیامدهای گسترده‌تری به‌همراه داشته باشد. کارشناسان هشدار می‌دهند در صورتی که سیاست‌های صادراتی اصلاح نشود، ایران با وجود حفظ جایگاه در حجم صادرات، سهم خود از سود واقعی صنعت زعفران را بیشتر از گذشته از دست خواهد داد. این هشدار در حالی مطرح می‌شود که کشورهایی مانند اسپانیا با تکیه بر بسته‌بندی و برندینگ حرفه‌ای، چندین برابر ایران درآمد کسب می‌کنند، در حالی‌که بخش عمده محصولشان اساساً تولید داخلی نیست.
در نهایت، گزارش «فرهیختگان» بر ضرورت بازنگری جدی در سیاست‌های صادراتی، حمایت هدفمند از برندهای ایرانی، توسعه زیرساخت‌های فرآوری و ارتقای استانداردها تأکید می‌کند. به باور کارشناسان، اگر ایران به سمت تکمیل زنجیره ارزش و کاهش خام‌فروشی حرکت نکند، این محصول استراتژیک — با وجود سهم بالای تولید جهانی — از نظر درآمدزایی جایگاه خود را از دست داده و رقبا جای خالی ما را پر خواهند کرد.
