طنین مطمئن سوت قطار در ورسک

صنعت حمل و نقل آنلاین: سوت قطار در حالی در میان درختچه­های انبوه ورس روستای ورسک و کوه­های رفیع و سخت­گذر عباس­آباد طنین­انداز شد که “لادیسلاوس فون رابسویچ”، مهندس اتریشی سازنده پل ورسک به همراه خانواده­اش به دستور رضاشاه در زیر پل قرار گرفته بودند، تا عبور نخستین قطار از روی این خط ریلی آزمایش شود. تردد نخستین قطار درست در پنجم اردیبهشت­ماه سال 1315 در روز افتتاح رسمی پل اتفاق افتاد. پروژه­ای که عملیات ساخت آن در آبان­ماه 1313 آغاز شده بود و یک سال و نیم بعد به بهره­برداری رسید.

روستای کوهستانی ورسک در آن زمان 20 خانوار جمعیت داشت. روستایی که در فاصله 45 کیلومتری از بخش جنوبی شهرستان زیرآب قرار دارد و 85 کیلومتر از شهرستان قائم در محور فیروزکوه دور است. این روستا دو هزار و 140 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

در نمایی دیگر در منطقه شورآب و در مسیر گردنه “گدوک” کوه­های بزرگ و سنگی بسیار تماشایی وجود دارد که سه ریل موازی مشهور به سه خط طلای پل ورسک را در دل خود جای داده است. دلیل شهرت این بخش به سه خط طلا، اهمیت و ارزشمندی آن برای ایرانیان و دلیل ساخت آن به صورت سه پله، شیب تند و سختی مسیر است.

برای دیدن مناظر زیبا و دیدنی منطقه شورآب اگر در مسیر تهران به مازندران، 17 کیلومتر از میدان شهرستان فیروزکوه دور شوید، وارد یک جاده فرعی می­شوید که ادامه آن به یکی از جاذبه‌های گردشگری طبیعی به نام «چشمه آب گدوک» می­رسد. «آبشار شورآب» در جهت راست این مسیر است. در قسمت بالای این آبشار، ریل قطار و در آن طرف ریل، روستای «شورآب»، دیده می­شود.

مهندسان سازنده پل ورسک در آن زمان برای جلوگیری از طغیان احتمالی رودخانه ورسک تونلی را در زیر رودخانه احداث کردند که طولانی­ترین تونل ایران است و دو هزار و 887 متر طول دارد. تونل گدوک در مسیر راه‌آهن مازندران و در نزدیکی روستای گدوک قرار دارد و قطار آن را در مدت ۳ دقیقه و بیست ثانیه طی می­کند، این تونل با ۵۶۰ سانتی‌متر عرض و ۶۰۰ سانتی‌متر ارتفاع از عریض­ترین تونل­ها در میان تونل‌های راه­آهن در ایران است.

هانس ناتر، سرپرست مهندسان این پل بود که در سال ۱۳۱۸ از خدمات وی برای نقش مثبت و سازنده­اش در ساخت پل ورسک تقدیر شد. هانس ناتر بعد از جنگ دوم جهانی سه بار به ایران مراجعت کرد و کتاب خاطرات خود را در سال ۱۳۵۰ با نام «خاطرات یک مهندس دانمارکی» چاپ کرد که طرح جلد کتابش نمایی از پل ورسک بود. “والتر اینگر” اتریشی یکی دیگر از مهندسان این پروژه بزرگ بود که در جریان آن پروژه فوت کرد و جسد وی را به زادگاهش منتقل نمی­­کنند و در قبرستان ورسک با سنگ چینی­ای که توسط اهالی ورسک ساخته شده، دفن می­کنند.

نقاشی سفید ورسک

شهریورماه سال 1320 هر 25  دقیقه یکبار سوت قطاری با محموله ادوات نظامی و تسلیحات و با سرعت زیاد از پل ورسک رد می­شد و راه خود را به دریای خزر باز می­کرد. این محموله­ها تجهیزات ارتش متفقین بود که برای جلوگیری از شکست اتحاد جماهیر شوری در برابر پیشروی ارتش آلمان از بندر شاهپور(امام خمینی) به حرکت در می­آمد و در انتهای مسیر به بندر شاه(ترکمن) در گرگان می­رسید. روزانه 75 قطار پر از ادوات نظامی از این مسیر تردد می­کرد و در همین زمان بود که پل ورسک با نقاشی حسینعلی شمشیری سفیدپوش شد.

آنچه سبک معماری پل ورسک را از دیگر سازه­های ریلی متمایز می­کند عدم استفاده از هیچ گونه سازه فلزی در ساخت آن است. این پل با ابزارآلات ساده دینامیت، دریل دستی  و از ملات سیمان، شن شسته شده و آجر ساخته شد.

«پل پیروزی»، لقبی است که در طی جنگ جهانی دوم از سوی «چرچیل»، نخست‌وزیر وقت کشور انگلیس به پل ورسک، داده شد و در تیرماه سال ۱۳۲۴ هجری خورشیدی با پیشنهاد وزارت راه وقت ایران، به پل پیروزی تغییر نام یافت.

این شاهکار مهندسی ایران در مهرماه 1356 ثبت ملی شده و با قرارگیری در ارتفاع 110 متری به عنوان مهم­ترین اثر سازه­ای ایران در کتاب گینس به ثبت رسیده است.

حجم پل ورسک ۴۵۰۰ متر مکعب  و طول کلی پل ۸۶ متر است و هزینه ساخت آن در آن زمان، بالغ بر ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار ریال بوده است.

این سازه استراتژی ایران هم اکنون 82 ساله است و با اینکه 12 سال از زمان تضمین شرکت سازنده آن می­گذرد اما همچنان محل تردد قطارهای مسافربری تهران ساری و تهران گرگان و نیز قطارهای باری و سوختی است.

رصد رفتار سازه­ای پل

معاون ساخت و توسعه راه­آهن در این باره می­­گوید: تضمین پل­ها و سازه­ها را در ابتدای کار نمی­توان با محاسبات خاصی تخمین زد و اگر در گزارش­های مکتوب پل ورسک از تضمینی 70 ساله سخن به میان آمده به این معنی نیست که بیش از زمان تعیین شده نباید از این پل استفاده کاربردی داشته باشیم.

دکتر جبار علی­ذاکری می­افزاید: برای ارزیابی وضعیت و تعیین پایداری پل­ها پروژه مانیتورینگ پل­ها به صورت عملی اجرا می­شود که خوشبختانه همکاران دانشکده مهندسی راه­آهن، دانشگاه علم و صنعت ایران و اداره کل سازه­های فنی روی پل کار می­کنند و تجهیزات لازم را از دو سال قبل برای ارزیابی عملکرد روی پل نصب کرده­اند و رفتار سازه­ای پل را به صورت دائمی رصد می­کنند.

رئیس دانشگاه علم و صنعت تاکید می­کند: در مدت دو سالی که رفتار سازه­ای پل رصد می­شود هیچ کدام از المان­های سازه­ای پل رفتاری غیرمتعارف نشان نداده است و بر این اساس این پل از بعد سازه­ای همچنان قابل استفاده است و عمر باقی­مانده آن به مرحله­ای نرسیده که موجب نگرانی مردم شود.

10 پل استراتژی ایران زیر پایش سلامت­سنجی

معاون فنی زیربنایی راه­آهن نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ماهنامه صنعت حمل و نقل اظهار کرد:‌ عمر مفید پل­ها به میزان استفاده و نحوه نگهداری سازه بستگی دارد و با توجه به اینکه ترافیک مسیر شمال ترافیک بالایی نیست و در واقع این مسیر پایان خط است و تازگی به ترکمنستان وصل شده­ایم؛ از طرفی سرعت پایین مسیر به دلیل هندسه خط و قوس­های موجود و حجم و تعدد بار کم به عمر مفید این سازه اضافه خواهد کرد.

مازیار یزدانی می­گوید: معمولا برای ساخت این گونه پروژه­ها و برای اینکه توجیه اقتصادی داشته باشد حجم بسیاری از ترافیک را در مسیر پل­ها در زمان ساخت آن پیش­بینی می­کنند که برای پل ورسک هم اینگونه بوده است.

وی می افزاید: دانشگاه علم و صنعت پروژه سلامت­سنجی پل­ها را از سال 1393 برای پایش پل­های مهم کشور شروع کرد که با نصب سنسورهایی بر روی این پل­ها میزان تحرک پل را در زمان تردد قطار اعلام می­کند و بر اساس گزارش یکساله عملکرد خوب و قابل قبولی در پل ورسک وجود دارد و با خیال راحت قابل استفاده و بهره­برداری است.

معاون فنی زیربنایی راه ­آهن می­ گوید: در حال حاضر 10 پل مهم و استراتژیک ایران زیر پایش مداوم سلامت­سنجی هستند که پل “قطور” که در مسیر راه­آهن ایران و ترکیه در خوی ساخته شده، شباهت بسیاری از نظر عملکرد و سازه به پل ورسک دارد.

وی همچنین از قراردادهای نگهداری سازه­های فنی در راه­آهن خبر داد و گفت:  این قراردادها از زمان بعد از ساخت هر سازه اجرایی می­شود و مهندسانی با ما بر اساس این قراردادها همکاری می­کنند که به صورت چشمی و ظاهری این سازه­ها را پایش می­کنند.

معاون فنی زیربنایی شرکت راه‌آهن در پاسخ به این سوال که پیش­بینی استفاده از این پل برای چند سال آینده است، می­گوید: از آنجایی که برقی­سازی تردد در مسیر شمال و افزایش تردد در این مسیر را در برنامه داریم. پیش­بینی دقیق را بعد از عملیاتی کردن برقی­سازی و اتصال به ترکمنستان تا ظرف یکسال آینده و بعد از بررسی نتیجه یک دوره دیگر از عملکرد پل خواهیم داشت و بر اساس آن تصمیم­گیری لازم گرفته خواهد شد.

یزدانی گفت: آنچه در حال حاضر اهمیت دارد این است که تمهیدات مناسبی پیش‌بینی شده تا این پل همچنان از شرایط استاندارد برخوردار باشد.

فراز و فرودهای ورسک در گذر زمان

محمدرضا کامیاب، کارشناس حمل و نقل می­گوید: اینگونه نیست که سال­های مشخصی را برای کارکرد پل و یا سازه­ای در نظر گرفت. در حقیقت پل نیز مثل اتومبیل می­ماند که وقتی که اتومبیل را با تعویض قطعات اصلی اورهال کردید، انگار دوباره عمر مفیدی جدیدی را برای این ماشین در نظر گرفتید یا اینکه مثلا لوکومیتو را 40 تا 50 سال بکار می­بریم و در این مدت ممکن است پنج تا شش بار آن را اورهال کنیم. یعنی از پوسته ظاهری آن استفاده می­کنیم اما قطعات و موتور جدیدی جایگزین می­کنیم.

به گفته وی چنانچه مهندسان مربوطه تضمین می­کنند که در اثر عوارض طبیعی، استفاده کارشناسی و درست و بارگذاری اصولی و صحیح روی آن تا مثلا 72 یا 82 سال دچار عارضه­ای نخواهد شد و اگر هر سال این پل مورد بازدید و رسیدگی فنی قرار بگیرد، که می­گیرد. احتمال نشست، زنگ­زدگی، خوردگی در اثر سانحه از بین می­رود و به حالت اولیه خودش بر می­گردد و به همین دلیل است که پل ورسک مانند روز اول آماده بهره­برداری با اطمینان خاطر است.

کامیاب با بیان اینکه پل ورسک در نقطه بسیار حساسی قرار گرفته، گفت: این پل با شیب و فرازهای بسیار تندی روبروست و قطار سنگین با دو و گاهی سه لوکوموتیو  از روی آن رد می­شود و بارها امتحان خود را پس داده و هنوز هم قابل استفاده است و قطعا این مرهون تلاش، رسیدگی و مراقبت اداره کل نواحی مربوطه و  نظارت و بازدید مهندسان است.

این کارشناس حمل و نقل درباره تردد قطارهای باری بر روی پل ورسک، می­گوید: هیچ راه­آهنی صرفا و به صورت اختصاصی برای بار یا مسافر ساخته نمی­شود مگر اینکه مثلا خطی ویژه برای معدنی باشد که خالی از سکنه است. خط آهن معمولاعمومی و سراسری و برای استفاده بار و مسافر است.

به گفته وی از آنجایی که در  گذشته و در محدوده  پل ورسک بار سنگینی به جز نفت نداشته­ایم از آن استفاده محدودی شده است اما اکنون این خط ما را به شبکه­ای به ترکمنستان، قزاقزستان، روسیه و در واقع آسیانه میانه وصل کرده وضعیت مانند گذشته نیست و قطارهای سنگین باری بر روی آن تردد می­کنند و احتمالا در آینده نیز بیشتر خواهد شد.

کامیاب می­گوید: با توجه به توسعه راه­آهن خطوط کشور و به دلیل اینکه این محور با تکنولوژی 8 دهه پیش ساخته شده و در واقع در شرایطی که شیب و فراز بسیار زیاد و مسیر طولانی­تری نیز نسبت به مسیر جاده­ای دارد و از طرفی تردد قطارهای جدید و امروزی مستلزم خط­های سریع­تر است طبیعی است که استفاده کابردی از آن در آینده کمرنگ­تر شود.

وی می افزاید: همچنان که در محور رشت قزوین چشم ما نظاره­گر پل­ها و تونل­های متوالی و متعدد است قطعا دولت واریانت­های جدیدی را توی برنامه برای این مسیر در نظر دارد و طبیعی است این خط کم­کم آنچنان که امروز مورد استفاده قرار می­گیرد، استفاده کابردی در آینده نداشته باشد به عنوان مثال فرض کنید اگر محور گرگان به گرمساربه شبکه سراسری وصل شود این خط موضوعیت خود را تا حدود زیادی از دست می­دهد و از آنجا به بعد زمان نگهداشت پل برای گردشگری، بازدید و استفاده محلی خواهد بود.

تست دینامیکی بر روی پل ورسک

شروان عطایی، عضو هیئت علمی دانشکده راه­آهن نیز می­گوید: در سال 1393 تست موقت دینامیکی بر روی پل ورسک انجام شد و بر اساس آن یکسری آزمایش­های تکمیلی برای تعیین میزان مقاومت مصالح و تست دینامیکی و مطالعات لرزه­خیزی صورت گرفت و در نهایت در سال 1395 در 10 نقطه از پل حسگرهای دائمی برای رصد دائمی پل نصب شد.

به گفته وی تضمین 70 ساله پل و یا هر سازه دیگری سخنی منطقی نیست چون اصولا هیچ گارانتی برای این پل یا هر اثر دیگری از طرف شرکت سازنده وجود ندارد ودر راه‌ ریلی گارانتی و تاریخ مصرف معنا ندارد. تضمین زمانی صحیح است که سازنده این آثار در صورت استهلاک و یا گونه تغییر سازه­ای اثر حاضر به ساختن دوباره آن باشد.

سوتیترها

آنچه سبک معماری پل ورسک را از دیگر سازه­های ریلی متمایز می­کند، عدم استفاده از هیچ گونه سازه فلزی در ساخت آن است. این پل با ابزارآلات ساده دینامیت، دریل دستی  و از ملات سیمان، شن شسته شده و آجر ساخته شد.

در حال حاضر 10 پل مهم و استراتژیک ایران زیر پایش مداوم سلامت­سنجی هستند که پل “قطور” که در مسیر راه آهن ایران و ترکیه در خوی ساخته شده شباهت بسیاری از نظر عملکرد و سازه به پل ورسک دارد.

تضمین پل­ها و سازه­ها را در ابتدای کار نمی­توان با محاسبات خاصی تخمین زد و اگر در گزارش­های مکتوب پل ورسک از تضمینی 70 ساله سخن به میان آمده به این معنی نیست که بیش از زمان تعیین شده نباید از این پل استفاده کاربردی داشته باشیم.