سیل و بحران مدیریت در کشور

کنترل سيلاب و مديريت حوضه آبريز در نواحی خشک امری پيچيده و حساس است. تجربه تاريخی ايرانيان در زمینه ساخت سيل‌بند به خصوص در خوزستان، جايی که سيلاب‌های فصلی کارون شهرهايی مانند شوش و شوشتر را تهديد می‌کرد، منجر به خلق شاهکارهای مهندسی منابع آب در دوره هخامنشی شده است. اين سازه‌های تاريخی و دو بند « امير» و « بهمن» استان فارس و هزاران سازه هيدورليکی کوچک و بزرگ ديگر از دغدغه ايرانيان نسبت به سيل حکايت دارد. سرزمين ايران متاثر از شرايط اقليمی خشک و نيمه‌خشک حاکم بر آن همواره در رديف مناطق با درجه خطرپذيری بالا به لحاظ سيل، تقسيم ‌بندی می‌شود. سهم بارندگی عادی و معمولی ايران، چيزی کمتر از يک‌ سوم ميانگين جهان است. توزيع زمانی و مکانی بارش‌ها در کشور ايران نيز به نسبت نواحی ديگر مانند نواحی معتدل از تناسب زيادی برخوردار نيست. عمده بارش‌های کشور ايران در زمستان و در مناطق غربی در این فصل و همچنین بهار است. ورود توده هوای مرطوب در بهار می‌تواند بارش‌های سهمگينی در پی داشته باشد. ميزان آن در مواردی با بارندگی يک سال يک منطقه می‌تواند برابری نماید، بارندگی پنجاه ميلی‌متری طی يک بارش در پلدختر لرستان مثالی از این جمله است. اين ميزان بارش به دنبال دو دهه خشکسالی با خود مشکلات زيادی پديد آورد.

بروز سیل، یعنی حجم زياد بارش در محدوده زمانی کم، که نتيجه ورود توده‌های مرطوب از غرب و جنوب غرب است. بروز سيلاب نتيجه افزايش ناگهانی حجم آب رودخانه‌ها در اثر بارش و يا پديده‌های آنی ديگر همچون ذوب ناگهانی برف و يا شکستن سدها است. شرايط جغرافيایی ايران مانند شيب تند دامنه‌ها، فقر پوشش گياهی و رگباری‌بودن بارندگی امکان بروز سيلاب را تشديد می‌کند. پديده‌های اقليمی نظير باران‌های سيل‌آسا در نواحی خشک از جدول زمانی مشخصي پيروی نمی‌کند. دوره‌ وقوع سيلاب بین 30 تا 40 سال يکبار ممکن است تکرار شود. اين امر که با يک دوره طولانی خشکسالی نیز همراه است باعث به فراموشی سپردن مديريت سيلاب و غافلگیری می‌شود. البته نباید از این غافل شد که مهمترین عامل تخریب طبیعت و از بین رفتن منابع آبی، فعالیت طبیعی انسان ها در کشوری است که هیچ گونه راه آبی خروجی به دریای آزاد از شمال به جنوب ندارد.

سال گذشته با این که سال کم آب و کم بارشی بود در نیمه اول فروردین 1397 به صورت میانگین حدود سه میلیمتر بارش در کشور تجربه شد، امسال این رقم در مدت مشابه به ۵۷ میلیمتر رسید. یعنی امسال ۱۹ برابر سال قبل و ۳ برابر میانگین ۵۰ ­ساله اخیر.کارشناسان هواشناسی حوادث اخیر و بروز سیل را ناشی از پیامد‌های تغییر اقلیم و گرم شدن جهانی می دانند بنابراین به نظر می‌رسد کشور هنوز تحت تاثیر خشکسالی است و دوره ترسالی پیش رونیست. اگرچه حوادث غیرمترقبه صد‌ در صد قابل پیشگیری نیستند، اما با مدیریت صحیح می‌توان میزان قابل توجهی از حجم خسارت‌ها را کاهش داد. مهم ترین علل موثر در بروز سیل در کشور ،تغییر کاربری اراضی و کاهش تراکم پوشش گیاهی در مناطق جنگلی و مراتع بالادست در نتیجه آتش‌سوزی و تعلیف غیرمجاز دام تلقی شده است.برای عبور از چالش های زیست محیطی و پیشبرد توسعه پایدار، ایجاد مدیریت واحد و یکپارچه از طریق اجماع دولت، بهزیستی، سازمان منابع طبیعی، سازمان محیط زیست، شهرداری و تمامی ارگان های ذیربط ضرورت دارد. چراکه این هم افزایی با بهره گیری از قوانین سازمان ملل و تجارب کلان شهر های جهانی، می تواند گامی موثر در راستای حل معضلات و بحران های محیط زیست باشد.