صنعت حمل و نقل آنلاین: حملونقل عمومی نقش عمده‌ای در شبکه پیچیده درون‌شهری داشته و انتظار افزایش اهمیت آن در آینده، دور از انتظار نیست. حملونقل عمومی باید به‌عنوان شیوه سفری ارزان‌قیمت جهت انجام سفرهای درون‌شهری برای گروهی از مردم که دسترسی به خودرو شخصی نداشته، قادر به رانندگی نبوده یا به هر دلیل دیگری آن‌را انتخاب می‌کنند، در دسترس باشد. اما به‌خاطر مسیرهای ثابت، محدودیت تعداد و طول مسیرها، و فاصله زمانی حرکت آنها، این شیوه امکان دسترسی به همه مقاصد روزانه و در زمان قابل قبول را برای همه افراد فراهم نمی‌کند و ناگزیر بسیاری از سفرهای درون‌شهری با خودرو شخصی صورت می‌گیرد. زمان، هزینه و راحتی سفر، عوامل مهمی در انتخاب وسیله نقلیه برای رفع نیازهای متنوع و در حال تغییر زندگی امروزی به شمار می‌روند و تطبیق آن با خطوط ثابت حملونقل عمومی بسیار دشوار است. در این رقابت معمولا خودرو شخصی انتخاب برتر است چرا که با هزینه کمتر (بدون در نظر گرفتن هزینه خرید خودرو) و زمانی کوتاه‌تر از وسایل نقلیه عمومی، مسافر خود را به مقصد مورد نظرش می‌رساند.(1)
از سوی دیگر، برداشت عمومی بدین شکل است که استفاده از حملونقل عمومی منجر به کاهش ترافیک، صرفه‌جویی در مصرف سوخت، کاهش آلودگی هوا و امکان جابه‌جایی بهتر برای افراد با ناتوانی‌های فیزیکی شده و در کل، دسترسی به کار و سایر فعالیت‌های زندگی برای همه به‌طور نسبی میسر می‌شود. اما مطالعات صورت گرفته در آمریکا که شهرهایش براساس خودرومحوری توسعه یافته‌اند (به استثنای چند نمونه محدود از جمله شهر نیویورک) نشان می‌دهد که دو سوم افرادی که حملونقل عمومی را انتخاب می‌کنند، افرادی هستند که دسترسی به خودرو شخصی نداشته‌اند(2) اما در خارج از آمریکا، یعنی در بسیاری از نقاط اروپا، کانادا، ژاپن و چین که شهرها بر اساس حملونقل عمومی شکل گرفته و در اطراف ایستگاه‌ها توسعه یافته‌اند، وسایل نقلیه عمومی بهترین گزینه برای شهروندان محسوب می‌شوند.
حقیقت تلخ آنجاست که در پروژه‌های جدید که حول ایستگاه‌های حملونقل عمومی در شهرهای کنونی خودرومحور، طراحی و ساخته شده‌اند و انتظار می‌رفته که تراکم بیشتر در نزدیکی ایستگاه‌ها باعث کاهش استفاده از خودرو شخصی شود. این اتفاق صورت نگرفته است و حتی مرور زمان هم به کاهش استفاده از خودرو و افزایش استفاده از حملونقل عمومی کمکی نکرده است. افراد ساکن در این مجموعه‌ها هم به‌طور عمده برای سفرهای صبحگاهی از اتوبوس یا مترو استفاده کرده‌اند تا از ترافیک خلاصی پیدا کنند و عموما اظهار داشته‌اند که سفر با وسایل نقلیه عمومی راحت نبوده، زمان بسیاری طول می‌کشیده که به مقصد برسند و ایستگاهی در نزدیکی مقصد آنها نبوده است ولی ترافیک محلی هم به مرور زمان افزایش پیدا کرده و مسبب آن وجود فعالیت‌های اداری و تجاری متمرکز در این نواحی بوده است که افراد زیادی را از سایر مناطق به آن‌جا جذب کرده است.
استفاده از خودرو در شرایط حاضر (ارزانی سوخت، نگهداری و انعطاف‌پذیری) با کارآیی بالایی که دارد، برای عموم مردم انتخابی معقول و اقتصادی به‌نظر می‌رسد. لذا تا زمانی‌که وسایل نقلیه عمومی انعطاف‌پذیری خودرو شخصی را پیدا نکرده‌اند، توصیه استفاده از آن به‌عنوان وسیله بهتر کارآیی نداشته و موثر نخواهد بود. از این‌رو عقلانی به‌نظر می‌رسد که از تقابل آنها جلوگیری کرده و وسایل نقلیه عمومی را به‌عنوان مکمل یا متمم تعریف کنیم تا به‌تدریج جایگاه برتر خود را پیدا کند. لازم به یادآوری است که به علت گسترش نامحدود شهرها، پراکندگی فزاینده فعالیت‌های درون‌شهری، عدم تجمیع محل‌های سکونت و فضا‌های کار و سایر خدمات، نمی‌توان شبکه ریلی را تنها ابزار مشکل‌گشا معرفی کرد، چرا که شبکه ریلی محدودیت‌های خود را داشته و در مواردی هم می‌تواند غیراقتصادی باشد. از این‌رو اختصاص بودجه فقط برای ساخت شبکه ریلی برای حمل مسافر نادیده گرفتن استفاده بهینه از منابع و امکانات موجود است و در مناطقی که تقاضا در حد ظرفیت شبکه ریلی در آینده پیش‌بینی نمی‌شود، احداث شبکه ریلی انتخاب مناسبی نیست، زیرا ساخت شبکه ریلی بسیار پرهزینه و زمان‌بر بوده و امکان تغییر مسیر بعد از ساخت وجود ندارد و تنها با تغییر کاربری مناطق شهری و آن هم در درازمدت می‌توان به افزایش تقاضا امید داشت. در حالی‌که راه‌اندازی اتوبوس سریع با مسیر ویژه (BRT) می‌تواند جایگزین مناسبی برای شبکه ریلی باشد که هم امکان تغییر میسر داشته و هم می‌تواند از شبکه موجود راه‌ها استفاده کند و همچنین پاسخی سریع برای مشکل بسیاری از شهرهای فعلی است. از یاد نبریم که با توجه به شرایط متغیر اقتصادی و تعویض مکرر شغل و تنوع فعالیت‌ها، نمی‌توان انتظار داشت که زندگی، کار و فعالیت‌های مردم فقط در نزدیکی مسیرهای ثابت و غیرقابل تغییر وسایل نقلیه عمومی شکل بگیرد. اتوبوس تندرو با خط ویژه (BRT) امکان جابه‌جایی حجم انبوه مسافر را به مانند شبکه ریلی و از طرفی انعطاف‌پذیری اتوبوس معمولی را به همراه دارد و قابلیت توسعه یا کوچک شدن هم دارد. در ضمن هزینه راه‌اندازی آن به مراتب کمتر از شبکه ریلی است. اولویت BRT نسبت به شبکه ریلی این است که اجرای آن زمان و هزینه زیادی برای خرید حریم ندارد و می‌تواند از حریم فعلی شبکه راه‌های درون‌شهری هم استفاده کند و در صورت عدم تامین اهداف اولیه، می‌تواند برچیده شود یا در مسیرهای دیگر به‌کار گرفته شود. در مسیرهای طولانی‌تر هم می‌توان با تناوب توقف اتوبوس در ایستگاه‌های میانی زمان مبدا تا مقصد را کاهش داد. وجود سرویس BRT در مسیرهای پرترافیک شهری که از مسیر ویژه استفاده می‌کنند و سرعت بیشتری از خودروهای شخصی دارند، به مردم این نمونه را عرضه می‌کنند که جایگزین دیگری به‌جز خودرو وجود دارد که می‌تواند مورد استفاده قرار گرفته و در نتیجه می‌توان امید داشت که استفاده از آن به مرور افزایش پیدا کند.
دیدگاه نوین
برای بالا بردن نقش حملونقل عمومی در شبکه درون‌شهری و توجیه معقول شهروندان برای استفاده بیشتر از آن، باید تغییراتی در نحوه نگرش متولیان امور شهری صورت بگیرد تا آنها بتوانند این سیستم را با تغییرات متداوم زندگی عموم همگام و هماهنگ کنند. به‌عبارتی دیگر، وسایل نقلیه عمومی در مسیرهایی و زمان‌هایی به فعالیت بپردازند که بتوانند مسافر خود را به سرعت به نزدیک‌ترین نقطه مقصدش و با هزینه قابل قبول و با راحتی برسانند.
نگرش جدید به مقوله حملونقل درون‌شهری در سال‌های اخیر علاقه‌مندان بسیاری پیدا کرده و موجب شکل‌گیری حرکت نوینی شده است که از آن با عنوان «دسترسی بر اساس تقاضا» یا «Mobility onDemand» یاد می‌شود. در این طرز تفکر جدید، جابه‌جایی به‌عنوان یک سرویس (Mobility as a Service) دیده شده است و بر اساس زمان سفر و راحتی هر وسیله نقلیه، ارزش مالی خاصی برای هر یک تعریف شده است. همه وسایل نقلیه (شبکه ریلی، اتوبوس ویژه و معمولی، تاکسی اینترنتی، تاکسی خطی، موتورسیکلت، دوچرخه، اسکوتر اجاره‌ای و…) به‌صورت مجموعه‌ای که توانایی جابه‌جایی افراد را دارند در نظر گرفته می‌شوند تا از توانایی آنها در جا و زمان مناسب به بهترین وجه برای سرویس‌دهی به مسافر شبکه استفاده شود تا مسافران را با بودجه «زمانی و مالی» مشخص در زمان مورد نیازشان به مقصد برساند.
حرکت به سوی دیدگاه «دسترسی بر اساس تقاضا» زمینه گسترده‌ای برای فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان فراهم می‌کند تا با نوآوری و به‌کارگیری تکنولوژی، از منابع و امکانات موجود استفاده بهینه صورت بگیرد. در حال حاضر، گوگل‌مپ این توانایی را برای همه فراهم کرده تا بر اساس اطلاعات آنی و نوع وسیله (پیاده، دوچرخه، خودرو، وسیله نقلیه عمومی) انتخاب شده، مسیر و مدت زمان سفر از مبدا تا مقصد را محاسبه و در اختیار کاربران قرار دهد. یک شرکت فنلاندی ضمن به‌کارگیری این ابزار، توانایی‌های جدیدی به آن اضافه کرده و موفق به راه‌اندازی سامانه‌ای برای دسترسی بر اساس تقاضا در شهر هلسینکی شده است. در این روش جدید، با استفاده از تلفن هوشمند، مسافر مبدا و مقصد و زمان مورد نظر خود را وارد می‌کند و این سامانه مجموعه‌ای از انتخاب‌های مختلف را با زمان و هزینه آنها به مسافر ارایه می‌دهد. با توجه به امکان مقایسه هزینه و زمان سفر در روزهای مختلف هفته یا شرایط متفاوت آب و هوایی یا حتی اقتصادی، سفرهای یکسان می‌توانند از طریق وسایل نقلیه متفاوت در روزهای مختلف هفته با هزینه‌های متفاوت سرویس‌دهی شوند. برای مثال، شما قصد دارید که از منزل به محل کار خود بروید و امید دارید که ساعت هشت صبح سر کار حاضر باشید. با وارد کردن اطلاعات اولیه، سیستم به شما چند گزینه پیشنهادی می‌دهد:
۱. ساعت ۷ صبح از منزل خارج شوید و پیاده به ایستگاه اتوبوس بروید، ساعت ۷:۰۵ سوار اتوبوس محلی شوید تا به نزدیک‌ترین ایستگاه مترو برسید. ساعت ۷:۱۵ سوار مترو شده تا به ایستگاه مقصد خود برسید. ساعت ۷:۵۰ سوار دوچرخه اجاره‌ای موجود در ایستگاه شده و ساعت ۷:۵۵ به محل کار خود می‌رسید. این انتخاب ۵۵ دقیقه طول می‌کشد و مثلا یک‌هزار و چهارصد تومان هزینه دارد.
۲. ساعت ۷:۰۵ صبح با دوچرخه شخصی خود به ایستگاه مترو بروید و ادامه مسیر را مانند روش اول دنبال کنید. این انتخاب ۵۰ دقیقه طول خواهد کشید و مثلا یک‌هزار و یک‌صد تومان هزینه دارد.
۳. تاکسی اینترنتی ساعت ۷:۳۰ شما را از در منزل برداشته و در ساعت ۷:۵۵ به اداره می‌رساند. این انتخاب ۲۵ دقیقه طول خواهد کشید و مثلا دو‌هزار و نهصد تومان هزینه دارد.
در این سیستم جدید، خودرو و دوچرخه شخصی و پیاده نیز می‌توانند نقش رسیدن به نقطه تماس با شبکه را در مبدا و مقصد عهده‌دار باشند. شما با مقایسه گزینه‌های داده شده و با توجه به هزینه، زمان و راحتی مورد نظر خود، انتخاب را انجام داده و سفر را انجام می‌دهید. این هزینه و زمان در روزهای مختلف با توجه به شرایط نوسان خواهد داشت و دامنه نوسانات هزینه پیشاپیش اطلاع داده می‌شود. بدین صورت، آزادی انتخاب نوع وسیله در اختیار مسافر بوده و شرایط رقابت و بهبود برای سیستم نقلیه فراهم می‌شود. در این شرایط، وسایل نقلیه متفاوت تلاش خواهند کرد که با روش‌های نوین کارآیی خود را افزایش و هزینه خود را کاهش دهند تا قابلیت رقابت خود را نسبت به سایر وسایل نقلیه بالا ببرند.
تجربه نشان‌داده است که مسایل و مشکلات امروزی، به مجموعه‌ای از راه‌حل‌ها نیاز دارند و یک ابزار یا راه‌حل به تنهایی جوابگوی آن نخواهد بود. مساله جابه‌جایی شهروندان هم از این مقوله جدا نیست و از تمام وسایل، امکانات و ابزار موجود برای جوابگویی به این نیاز باید بهره جست. چنانچه بتوانیم تکنولوژی را در خدمت بگیریم و همه وسایل نقلیه (شبکه ریلی، اتوبوس ویژه و معمولی، تاکسی اینترنتی، تاکسی خطی، موتورسیکلت، دوچرخه، اسکوتر اجاره‌ای و…) را با هم به‌کار بگیریم، در آن‌صورت قادر خواهیم بود با استفاده بهینه از همه ظرفیت‌های موجود و در دسترس، به‌صورت یکپارچه جوابگوی این نیاز عمومی باشیم.
.1Mobility First, A New Vision for Transportation in a Global Competitive Twenty-First Century, 2009, Sam Staley and Adrian Moore
.2https://whimapp.com/
