حمل‌ونقل بار، ستون اصلی زنجیره تامین مواد اولیه و عرضه محصولات صنایع تولیدی به بازار‌های داخلی و بین‌المللی است. تجربه ثابت کرده است که افزایش ناگهانی و دو یا چند برابری قیمت سوخت، جهش هزینه‌های حمل‌ونقل و خدمات وابسته به آن را در پی داشته است. متاسفانه نظریه‌پردازان و کارشناسان کشور کاری را که باید در چند دهه و با برنامه انجام می‌گرفت می‌خواهند یک روزه حل و فصل کنند. کلید برنامه افزایش پلکانی قیمت سوخت در سال 1355 زده شد. در این سال قیمت بنزین با نرخ 6 ریال عرضه می‌شد. یک سال بعد قیمت بنزین به 8 ریال و در سال 1357 به یک تومان افزایش یافت. افزایش پله‌ای قیمت سوخت تا سال 1357 نشان می‌دهد که وزارت نفت در نظر داشت با برنامه منظم و با 10درصد افزایش سالانه این برنامه را ادامه دهد. برنامه‌ای که در حال حاضر هم بعضی از کشورها با توجه به قیمت نفت خام و تورم انجام می‌دهند. در سال 1359 قیمت بنزین بدون توجه به میزان تورم سه برابر شد و تا سال 1368 با نرخ 30 ریال عرضه شد. از سال 1369 تا پایان 1373 به 50 ریال و در سال 1374 به دو برابر و پس از آن با استفاده از روش پلکانی به 800 ریال در سال 1385 رسید. افزایش قیمت بنزین به ظاهر پله‌ای این سال‌ها تابع درصد ثابتی نبوده است. در سال 1386 قیمت رسمی بنزین با 25درصد افزایش به 1000 ریال و قیمت آزاد آن بدون هیچ معیاری به 4000 ریال افزایش یافت. دونرخی بودن قیمت بنزین تا پایان سال 1388 ادامه یافت و در سال 1389 قیمت آزاد 4000 ریالی تبدیل به قیمت رسمی (یعنی پس از سه سال 5 برابر) و قیمت آزاد به 7000 ریال افزایش یافت. در سال 1393 نرخ رسمی 7000 ریال و آزاد به 10000 ریال افزایش یافت و پس از یک سال قیمت آزاد 10000 ریالی به‌عنوان نرخ رسمی قیمت بنزین اعلام شد. به این ترتیب قیمت بنزین در مدت 10 سال 10 برابر شد و هنوز تصمیم جدیدی در مورد افزایش قیمت بنزین گرفته نشده است. همان‌طوری که اشاره شد، قیمت بنزین بسیار ارزان است و باید خیلی سریع نسبت به اصلاح و افزایش قیمت آن اقدام شود، اما مسئله جالبی که در فرآیند نوسان قیمت دیده می‌شود عدم پیروی از یک فرمول خاص در نظام قیمت‌گذاری بنزین است. معلوم نیست برای افزایش قیمت ناگهانی بنزین از چه روش و شاخص‌هایی استفاده شده است. آیا با این افزایش‌ها اثرات آن بر حمل‌ونقل، قیمت تمام‌شده کالا‌ها و تورم کلی مورد بررسی قرار گرفته است؟ و اگر این‌گونه بوده، به ازای هر مرحله افزایش بی‌قاعده، اثرات آن در بخش‌های مختلف اقتصادی چند درصد بوده است؟ تجارب کشورها نشان می‌دهد که حمل‌ونقل جاده‌ای اولین بنگاه بزرگ اقتصادی است که سیاست تغییر قیمت سوخت در آن تاثیر می‌گذارد. برای مثال بر اساس تحقیقات کشور اندونزی، در صورت وجود سامانه نظارت درست با 10 درصد افزایش قیمت گازوئیل، هزینه‌های مستقیم خدمات حمل‌ونقل حدود 13 درصد افزایش خواهد داشت. علاوه بر این، تاثیر غیرمستقیم گرانی سوخت بر خدمات و محصولات مورد استفاده بخش حمل‌ونقل جاده‌ای کالا نیز باید در نظر گرفته شود که حداقل افزایش آن 5 درصد است. بیش از یک‌میلیون خودروی بارکش کوچک و بزرگ بنزینی و گازوئیلی در کشور وجود دارند که به حمل‌ونقل کالا اشتغال دارند. حدود 34 درصد از این ناوگان باری گازوئیلی را سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای می‌تواند با صدور بارنامه واپایش کند. بنابراین اگر نظارت و کنترل دقیقی در مورد 34 درصد ناوگان گازوئیلی وجود داشته باشد در اقتصاد برابر با اندونزی با 10 درصد افزایش قیمت گازوئیل شاهد 18درصد رشد قیمت در بخش حمل‌ونقل جاده‌ای کالا و خدمات وابسته خواهیم بود. در مورد 66 درصد بقیه ناوگان باری بنزینی و گازوئیلی که نرخ حمل آنها توافقی است و بیشتر در فواصل کوتاه و محدوده شهرها فعالیت می‌کنند، هیچ‌گونه کنترلی وجود ندارد و نمی‌توان اثرات مستقیم و غیرمستقیم افزایش قیمت سوخت به ویژه بنزین را در کرایه حمل، تغییر قیمت قطعات یدکی و خدمات مربوط به این دسته از ناوگان تخمین زد. بنابراین یکی از الزامات افزایش قیمت سوخت، تعیین کرایه حمل‌ونقل عمومی بار و مسافر و نظارت بر اجرای آن است. وظیفه‌ای که همه دولت‌ها برای حفظ منافع مردم و کنترل قیمت‌ها انجام می‌دهند.
جدول شماره (4) نوسانات قیمت بنزین را در چهل سال گذشته کشور نشان می‌دهد. ستون آبی رنگ جدول مربوط به قیمت رسمی بنزین به ریال و معادل دلاری آن بر حسب نرخ رسمی و آزاد دلار است. نتیجه سیاست دولت در قیمت‌گذاری بنزین و معادل دلاری آن در چهار دهه نشان می‌دهد که تا سال 1370 معادل دلاری قیمت بنزین فراتر از دیگر کشور‌های تولیدکننده نفت بوده است، اما وقتی دولت همگام با نرخ آزاد دلار حرکت کرد این تعادل نیم بند به هم خورد و قیمت دلاری بنزین در ایران در ردیف ارزان‌ترین بنزین دنیا قرار گرفت. حرکت موازی دولت با بازار آزاد دلار تا سال 1377 ادامه یافت. از سال 1380 با وجود صعود قیمت دلار در بازار آزاد، دولت قیمت دلار را ثابت نگه داشت ولی قیمت بنزین را افزایش داد. پیرو این سیاست، قیمت دلاری بنزین با وجود ارزان بودن در جهت نزدیک شدن به قیمت کشور‌های تولیدکننده نفت حرکت کرد. درسال 1381 دولت با پیروی از قیمت بازار آزاد ناگهان قیمت دلار رسمی را 5/4 برابر افزایش داد. اگرچه قیمت بنزین تغییر کرد اما متناسب با افزایش 5/4 برابری دلار رسمی نبود. در نتیجه دوباره تعادل دلاری قیمت بنزین به هم خورد. در سال 1389 قیمت رسمی بنزین به 4000 ریال و قیمت دلار رسمی و آزاد تقریبآ برابر شد. متعادل‌ترین قیمت دلاری بنزین در مقایسه با نرخ کشور‌های تولیدکننده در همین سال بوده است. از سال 1390 تا امروز، نسبت قیمت دلار آزاد و رسمی بیش از سه برابر شده ولی قیمت بنزین ثابت و به 24 سنت در هر لیتر رسیده است که در مقایسه با الجزایر 30 درصد، نیجریه 40 درصد، جمهوری آذربایجان 48 درصد، روسیه 58 درصد و آمریکا 70 درصد ارزان‌تر است. این تحلیل نشان می‌دهد که افزایش قیمت بنزین متناسب با نوسانات دلار رسمی و آزاد تغییر نکرده است و هر زمان که نرخ دلار رسمی ثابت مانده است معادل دلاری قیمت بنزین با نرخ جهانی برابر و بعضی سال‌ها معادل دلاری آن بزرگ‌تر هم بوده است. این تناسب را نمی‌توان به دلیل استفاده از فرمول خاصی نسبت داد بلکه اتفاقی بوده است. در همین جدول و در ستون عمودی (به رنگ آبی) به سهم هزینه ماهانه بنزین از دستمزد در ایران و آمریکا و نوسان قیمت بنزین و حداقل دستمزد کشور آمریکا اشاره شده است. به‌طوری که ملاحظه می‌شود سهم هزینه بنزین نسبت به حداقل دستمزد فراتر از 5 درصد نبوده و رابطه منطقی بین قیمت بنزین و دستمزد و تورم وجود دارد.
جدول شماره (1-4)- نوسان قیمت بنزین، درآمد ماهانه و سهم هزینه بنزین از درآمد در ایران و آمریکا
| سال | قیمت رسمی بنزین | قیمت دلار (ریال) | معادل دلاری | نرخ تورم | حداقل دستمزد ماهانه | هزینه بنزین ماهانه | سهم هزینه ماهانه بنزین از دستمزد (درصد) | قیمت هر لیتر نیزین و هزینه ماهانه – دستمزد در آمریکا | |||||||
| بنزین | هزینه ماهانه | دستمزد ماهانه | |||||||||||||
| ریال – لیتر | رسمی | آزاد | رسمی | آزاد | درصد | ریال | دلار | ریال | دلاررسمی | ایران | آمریکا | دلار | |||
| 1359 |
30 |
70 | 200 | 43/0 | 15/0 | 5/23 | 19050 | 272 |
4500 |
64 | 24 | 5 | 32/0 | 37 | 744 |
| 1360 | 80 | 270 | 38/0 | 15/0 | 8/22 | 19050 | 238 | 56 | 24 | 5 | 36/0 | 42 | 838 | ||
| 1361 | 80 | 350 | 38/0 | 09/0 | 2/19 | 19050 | 238 | 56 | 24 | 20/4 | 34/0 | 39 | 912 | ||
| 1362 | 80 | 450 | 38/0 | 07/0 | 8/14 | 19050 | 238 | 56 | 24 | 4 | 33/0 | 38 | 946 | ||
| 1363 | 90 | 580 | 33/0 | 05/0 | 4/10 | 19050 | 212 | 50 | 24 | 70/3 | 32/0 | 37 | 982 | ||
| 1364 | 80 | 610 | 38/0 | 05/0 | 9/6 | 21600 | 270 | 56 | 21 | 60/3 | 32/0 | 37 | 1022 | ||
| 1365 | 70 | 740 | 42/0 | 04/0 | 8/23 | 21600 | 308 | 64 | 21 | 73/2 | 25/0 | 29 | 1061 | ||
| 1366 | 70 | 990 | 42/0 | 03/0 | 7/27 | 22800 | 326 | 64 | 20 | 70/2 | 25/0 | 29 | 1073 | ||
| 1367 | 60 | 960 | 50/0 | 031/0 | 9/28 | 24900 | 415 | 75 | 18 | 60/2 | 25/0 | 29 | 1118 | ||
| 1368 | 70 | 1200 | 42/0 | 025/0 | 4/17 | 24900 | 356 | 64 | 18 | 74/2 | 28/0 | 32 | 1169 | ||
| 1369 |
50 |
60 | 1410 | 83/0 | 035/0 | 9 | 30000 | 500 | 7500 | 125 | 25 | 90/2 | 30/0 | 35 | 1224 |
| 1370 | 60 | 1420 | 83/0 | 035/0 | 7/20 | 50010 | 834 | 7500 | 125 | 15 | 50/2 | 29/0 | 33 | 1298 | |
| 1371 | 1450 | 1490 | 034/0 | 034/0 | 4/24 | 68010 | 47 | 7500 | 5 | 11 | 47/2 | 29/0 | 33 | 1337 | |
| 1372 | 1650 | 1800 | 03/0 | 0277/0 | 9/22 | 89820 | 55 | 7500 | 5/4 | 8 | 39/2 | 28/0 | 32 | 1378 | |
| 1373 | 1750 | 2630 | 029/0 | 019/0 | 2/35 | 116820 | 67 | 7500 | 30/4 | 11 | 28/2 | 28/0 | 32 | 1402 | |
| 1374 | 100 | 1750 | 4030 | 057/0 | 025/0 | 4/19 | 160000 | 92 | 15000 | 60/8 | 13 | 27/2 | 29/0 | 33 | 1452 |
| 1375 | 130 | 1750 | 4440 | 074/0 | 029/0 | 2/23 | 207210 | 118 | 19500 | 11 | 10 | 42/2 | 31/0 | 36 | 1488 |
منابع: 1- بانک مرکزی – نرخ تورم و شاخص سالانه و نرخ دلار در 40 سال بعداز انقلاب 2- بخشنامه‌های حداقل دستمزد وزارت کار و رفاه اجتماعی از سال 1358 تاکنون
جدول شماره (2-4)- نوسان قیمت بنزین، درآمد ماهانه و سهم هزینه بنزین از درآمد در ایران و آمریکا
| سال | قیمت رسمی بنزین | قیمت دلار (ریال) | قیمت معادل دلاری | نرخ تورم | حداقل دستمزد ماهانه | هزینه بنزین ماهانه | سهم هزینه ماهانه بنزین از دستمزد (درصد) | قیمت هر لیتر نیزین و هزینه ماهانه – دستمزد در آمریکا | ||||||||
| بنزین | هزینه ماهانه | دستمزد ماهانه | ||||||||||||||
| ریال – لیتر | رسمی | آزاد | رسمی | آزاد | درصد | ریال | دلار | ریال | دلاررسمی | ایران | آمریکا | دلار | ||||
| 1376 | 160
200 350 385 450 500 650 800 800 800 |
1750 | 4780 | 091/0 | 033/0 | 3/17 | 254460 | 145 | 24000 | 70/13 | 9 | 34/2 | 31/0 | 36 | 1538 | |
| 1377 | 1750 | 6460 | 114/0 | 031/0 | 1/18 | 301530 | 172 | 30000 | 17 | 10 | 98/1 | 27/0 | 31 | 1565 | ||
| 1378 | 1750 | 8630 | 20/0 | 041/0 | 1/20 | 361830 | 207 | 52500
57750 |
30 | 14 | 20/2 | 30/0 | 35 | 1589 | ||
| 1379 | 1750 | 8130 | 22/0 | 047/0 | 6/12 | 458010 | 262 | 33 | 13 | 70/2 | 38/0 | 44 | 1632 | |||
| 1380 | 1750 | 7920 | 26/0 | 057/0 | 4/11 | 567900 | 325 | 67500 | 60/38 | 12 | 55/2 | 37/0 | 43 | 1687 | ||
| 1381 | 7950 | 7990 | 063/0 | 063/0 | 8/15 | 698460 | 88 | 75000
97500 |
40/9 | 11 | 33/2 | 35/0 | 40 | 1714 | ||
| 1382 | 8280 | 8320 | 079/0 | 078/0 | 6/15 | 853380 | 103 | 80/11 | 11 | 62/2 | 40/0 | 46 | 1754 | |||
| 1383 | 8710 | 8740 | 092/0 | 091/0 | 2/15 | 1060200 | 122 | 120000
120000 |
80/13 | 11 | 3 | 48/0 | 55 | 1788 | ||
| 1384 | 9040 | 9020 | 088/0 | 088/0 | 4/10 | 1225920 | 136 | 13 | 10 | 68/3 | 59/0 | 68 | 1846 | |||
| 1385 | 9190 | 9220 | 087/0 | 087/0 | 9/11 | 1500000 | 163 | 120000 | 13 | 8 | 4 | 67/0 | 77 | 1908 | ||
| 1386 |
1000 |
4000 |
9280 | 9350 | 107/0 | 107/0 | 4/18 | 1830000 | 197 | 150000 | 16 | 8 | 29/4 | 73/0 | 84 | 1958 |
| 1387 | 9570 | 9660 | 104/0 | 104/0 | 4/25 | 2196000 | 229 | 150000 | 70/15 | 7 | 80/4 | 85/0 | 98 | 2038 | ||
| 1388 | 9830 | 10000 | 102/0 | 40/0 | 8/10 | 2635200 | 268 | 150000 | 25/15 | 6 | 43/3 | 61/0 | 70 | 2040 | ||
| 1389 |
4000 |
7000 |
10360 | 11000 | 386/0 | 363/0 | 4/12 | 3030000 | 292 | 600000 | 58 | 20 | 96/3 | 72/0 | 83 | 2095 |
| 1390 | 11000 | 18000 | 364/0 | 222/0 | 5/21 | 3303000 | 300 | 600000 | 60/54 | 20 | 98/4 | 92/0 | 106 | 2126 | ||
| 1391 | 12260 | 36500 | 33/0 | 110/0 | 7/28 | 3897000 | 318 | 600000 | 90/48 | 15 | 88/4 | 94/0 | 107 | 2189 | ||
| 1392 | 24000 | 36000 | 166/0 | 111/0 | 7/34 | 4871250 | 203 | 600000 | 25 | 12 | 71/4 | 91/0 | 105 | 2227 | ||
| 1393 | 7000 | 10000 | 30000 | 35500 | 233/0 | 197/0 | 6/15 | 6089100 | 203 | 1050000 | 35 | 17 | 89/3 | 76/0 | 88 | 2261 |
| 1394 |
10000 |
30220 | 36000 | 331/0 | 277/0 | 9/11 | 7124250 | 236 | 1500000 | 60/49 | 21 | 90/2 | 57/0 | 66 | 2278 | |
| 1395 | 30220 | 37500 | 331/0 | 266/0 | 9 | 8121660 | 269 | 1500000 | 60/49 | 18 | 96/2 | 59/0 | 68 | 2294 | ||
| 1396 | 32430 | 42500 | 310/0 | 235/0 | 6/9 | 9299310 | 287 | 1500000 | 25/46 | 16 | 25/3 | 66/0 | 76 | 2342 | ||
| 1397 | 42000 | 151500 | 24/0 | 066/0 | 8/23 | 11112690 | 265 | 1500000 | 70/35 | 13 | 68/3 | 76/0 | 88 | 2390 | ||
| 1398 | 42000 | 140000 | 24/0 | 071/0 | 8/23 | 15168820 | 361 | 1500000 | 70/35 | 10 | 30/3 | 70/0 | 81 | 2436 | ||
