حمل و نقل ریلی سبک/ جانشینی مناسب برای اتوبوس؟!

صنعت حمل و نقل آنلاین:  کلان شهرها، مراکز اصلی فعالیت و کسب و کار مردم هستند که در آنها  اقتصاد جا به جایی و انتخاب شیوه مناسب و کارآمد حمل و نقل از اهمیت خاصی برخوردار است. با توجه به تراکم زیاد فعالیت ها، مبادلات تجاری و آمد و شد مردم، برنامه ریزان حمل و نقل شهری وظیفه دارند برای کاهش حجم ترافیک این شهرها و جابه جایی بهینه، بستر و تدارک لازم را در جهت استفاده از وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس و وسایل حمل و نقل ریلی سنگین و سبک فراهم کنند. چرا که این نوع وسایل نقلیه عمومی با جابه جایی انبوه و با مصرف انرژی کمتر، اقتصادی تر و کارآمدتر بوده و در کاهش ترافیک و آلودگی هوای شهرها نیز بسیار اثر گذار هستند. واضح است که شیوه های مختلف حمل و نقل عمومی در خدمت همه مردم است. در حالی که خودروی شخصی فقط می تواند حداکثر اعضای یک خانواده کوچک را جا به جا کند. بنابراین تجهیز کلان شهرها به وسایل نقلیه مناسب و بهره مندی همه اقشار جامعه از خدمات حمل و نقل عمومی حق قانونی شهروندان است و برنامه ریزان حمل و نقل باید در شهرهای پر جمعیت و با مراکز فعالیت و کسب و کار گوناگون، شیوه های حمل نقل عمومی مناسب و کارا را توسعه دهند به گونه ای که مردم از زندگی در شهرها احساس امنیت و آرامش داشته باشند.

وسایل نقلیه ریلی سبک شیوه ای از حمل و نقل عمومی است که ظرفیت جا به جایی آن بین  مترو (وسیله نقلیه ریلی سنگین) و اتوبوس های تندرو قراردارد. ابعاد زیرساخت و تجهیزات آن در قیاس با مترو و قطارهای حومه ای، کوچک تر است. سیاست گزاران حمل و نقل عمومی تندرو، این شیوه از حمل و نقل را که عموما زیرساخت آن هم سطح معابر عمومی است (Light Rail Transit) حمل و نقل ریلی سبک نام گذاری کرده اند. وسایل نقلیه سبک امروزی، فن آوری تکامل یافته کالسکه های قدیم با چرخ های چوبی است که در گذشته مورد استفاده بسیاری از شهرهای دنیا بوده است. با گذشت زمان  مسیر حرکت کالسکه ها، ریل گذاری و چرخ های چوبی تبدیل به چرخ های فولادی شده است.

توان کالسکه اسبی برای تامین سرعت قابل انتظار کافی نبود. از این رو برای افزایش سرعت جا به جایی، واگن برقی اختراع شد. با اختراع واگن برقی، کالسکه اسبی جمع آوری و با توجه به کیفیت نامناسب جاده ها، استقبال از واگن برقی فزونی گرفت و بسیاری از کشورها در حمل و نقل عمومی شهرهای خود واگن برقی را جایگزین واگن های اسبی کردند.

حمل و نقل ریلی سبک امروز، برگرفته از تراموای 100 سال قبل است. با ظهور خودرو و گرایش به استفاده از وسایل نقلیه شخصی مشکلات مالی حمل و نقل با واگن برقی روز به روز فزونی یافت و بسیاری از خطوط واگن های برقی شهرها تعطیل شد. بحران انرژی دهه 1970 و مشکل مصرف سوخت خودروهای شخصی باعث شد که متولیان حمل و نقل شهرهای آمریکا، فن آوری واگن های برقی یا تراموای قدیم را اصلاح و با واژه جدید “وسایل نقلیه ریلی سبک” (LRV) به حمل و نقل عمومی شهرها معرفی کنند. به این ترتیب از دهه 1970 به بعد این واژه جایگزین تراموا شد. ولی با این وجود هنوز بعضی از کشورها ترجیح می دهند از نام تراموا استفاده کنند.

آمارها نشان می دهد بیش از 450 شهر جهان از شیوه حمل و نقل ریلی سبک استفاده می کنند و اضافه بر این، حمل و نقل عمومی بسیاری از شهرهای دیگر نیز یا در حال آماده سازی زیرساخت این شیوه از حمل و نقل هستند و یا این که در برنامه ریزی آتی  حمل و نقل شهری خود استفاده از فن آوری حمل و نقل ریلی سبک را پیش بینی کرده اند.

تجارب بین المللی کشورها تایید می کند که حمل و نقل ریلی سبک با ظرفیت جا به جایی متوسط و با بیش از صد سال سابقه توسعه، تحول و تکامل، هنوز یکی از فن آوری های پیشرفته و موفق برای حمل و نقل عمومی امروز و آینده شهرهای جهان است.

حمل و نقل ریلی سبک و مقایسه آن با تراموا یا واگن برقی قدیم

هنوز هم تراموای قدیمی در یعضی از کشورها استفاده می شود ولی اکثریت ترامواهای مورد استفاده حمل و نقل عمومی شهرهای جهان از نوع تکامل یافته آن به نام وسایل نقلیه ریلی سبک است. اختلاف بین دو شیوه حمل و نقلی ریلی سبک و تراموا به شرح ذیل است:

1- مسیر ریل گذاری و عبور تراموای سنتی در امتداد خیابان ها و هم سو با جریان ترافیک سایر خودروها است. در این شیوه، ایستگاه های مسافران زیاد و در امتداد خیابان ها است. ریل مسیر حرکت آن هم در امتداد خیابان ها تعبیه و سطح آن بیرون از آسفالت و در معرض دید است.

2-  حمل و نقل ریلی سبک عموما دارای مسیر حرکت اختصاصی و جدا از ترافیک سایر وسایل نقلیه موتوری است. ایستگاه های توقف آن در مقایسه با تراموا کمتر است.

3- هم پوشانی زیادی بین فن آوری حمل و نقل ریلی سبک و تراموا وجود دارد. سامانه (LRT) می تواند ترکیبی از هر دو حالت را داشته باشد یعنی مسیر حرکت آن می تواند هم سو با جریان ترافیک و یا به صورت مسیر اختصاصی و جدا از جریان ترافیک اجرا شود.

4- تفاوت قابل توجهی بین هزینه های LRT وTramways  وجود دارد. هزینه های اجرا و بهره برداری از تراموای سنتی اغلب ارزان تر است ولی با وجود هزینه بالای اجرا و بهره برداری، تراموای مدرن یا LRT جدید، فن آوری غالب و مورد نظر سیاست گزاران توسعه حمل و نقل ریلی شهری است.

مقایسه با مترو یا حمل و نقل ریلی سنگین

طول قطار حمل و نقلی ریلی سبک کوتاه تر از قطار مترو است و احداث مسیر اختصاصی و جدا از جریان ترافیک، اختیاری است. واگن های حمل و نقل ریلی سبک در پیچ و خم و قوس های مسیر به آسانی حرکت می کند و نیازی به سامانه سیگنالینگ و واپایش قطار نیست. کاربری زمین، هزینه اجرا و بهره برداری از آن در قیاس با مترو بسیار کمتر است. اضافه بر این، حمل و نقل ریلی سبک شیوه ای است که کارایی آن بین مترو و اتوبوس قرار دارد و بر حسب ضرورت قابلیت ارایه عملکرد هر کدام از آنها را نیز دارد. مزیت دیگر وسایل نقلیه ریلی سبک، بار محوری 11 تن آن در برابر بار محوری 17 تن مترو است که یکی از عامل موثر صرفه جویی در هزینه های عملیاتی واگن ها به شمار می رود.

مقایسه با اتوبوس

1- کیفیت سواری و تسهیلات حمل و نقل ریلی سبک بسیار بالاتر از اتوبوس است. ممکن است اتوبوس از انعطاف بیشتری برخوردار باشد ولی کیفیت ارایه خدمات و عملکرد آن در مقایسه با وسایل نقلیه ریلی سبک در سطح پایین تری است. علاوه بر این، ظرفیت حمل مسافر، آسایش، راحتی و قابلیت اطمینان در خدمات با اتوبوس کمتر است. از همه مهم تر، عملکرد و ارایه خدمات ضعیف سامانه اتوبوسرانی، انگیزه های مسافران را در  استفاده از حمل و نقل عمومی کم می کند.

2- اگر چه سرمایه گذاری و هزینه عملیاتی حمل و نقل ریلی سبک بیشتر از اتوبوس است ولی با توجه به ظرفیت جابه جایی کمتر اتوبوس و مقایسه آن با حجم و سرعت جابه جایی بیشتر LRT همراه با حذف آلاینده های زیست محیطی در مدت 30 سال بهره برداری، فرآیند اقتصادی LRT به مراتب مناسب تر و ارزان تر از اتوبوس است.

البته خدمات و قابلیت های اتوبوس را هم نباید نادیده گرفت. سرمایه گذاری کمتر، اقدامات اجرایی سریع و ایفای نقش اصلی در حمل و نقل عمومی شهرها، حتی وقتی که شهر یک شیوه حمل و نقل ریلی شناخته شده هم داشته باشد، از ویژگیهای اتوبوس به شمار می رود. ممکن است اتوبوس هایی با ظرفیت های متفاوت در حمل و نقل عمومی شهرها استفاده شود. بنابراین  استفاده از حمل و نقل ریلی  نیاز به یک دیدگاه اقتصادی بسیار قوی با رویکرد محافظه کارانه دارد.

دیدگاه کارشناسان حمل و نقل ریلی

بسیاری از کارشناسان خبره و با تجربه ریلی اعتقاد دارند که عملکرد حمل و نقل ریلی سبک بسیار بدتر از اتوبوس است. کارشناسان می گویند که عکس حمل و نقل ریلی سنگین یا مترو که از خیابان ها جدا هستند و در تونل های زیرزمینی جابه جایی مسافر را انجام می دهند، حمل و نقل ریلی سبک اغلب هم سطح خیابان ها و مختلط با جریان ترافیک سایر وسایل نقلیه موتوری و حتی عابران پیاده است. این ادغام باعث می شود که تراکم ترافیک بیشتر و حتی منجر به تصادف شود. آنها عقیده دارند گر چه حمل و نقل سنگین در مقایسه با حمل و نقل ریلی سبک، هزینه بسیار بالایی دارد اما  جمعیت بسیار زیادی را جابه جا می کند. با این حال، در این شیوه نیز نظر بر این است که  اگر حجم جا به جایی مسافر متناسب با سرمایه گذاری نباشد اتلاف سرمایه وجود خواهد داشت.

نظر بعضی دیگر از کارشناسان این است که ظرفیت حمل و نقل ریلی سبک، تفاوت زیادی با اتوبوس ندارد و اگر اتوبوس با طراحی مناسب انتخاب شود ظرفیت آن معادل حمل و نقل ریلی سبک خواهد بود. ضمن این که  قابلیت دسترسی اتوبوس به نقاط مختلف شهر، فراتر از حمل و نقل ریلی سبک است. موضوع دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد این است که در قطارهای شهری نیمی از مسافران ایستاده هستند. در حالی که در اتوبوس تقریبا” 80 درصد مسافران روی صندلی نشسته اند. از نظر اقتصادی، اتوبوس یک کالای سرمایه ای است که بعد از دوره کاری قابل تبدیل است ولی همه فن آوری های قطار شهری انحصاری است و برای احداث هر مسیر آن باید هزینه های مهندسی، طراحی و ساخت واگن پرداخت شود. اضافه بر این هزینه های نگهداری و عملیاتی حمل و نقل ریلی سبک نیز زیاد است و در پایان عمر مفید قطارها، باید آنها را تعویض و یا نوسازی کرد که هر دو حالت نیاز به سرمایه گذاری سنگین دارد و غالبا متولیان حمل و نقل عمومی قادر به تامین بودجه مورد نیاز نیستند.

جدول زیر مزیت ها و معایب شیوه های مختلف حمل و نقل عمومی را نشان می دهد. در این جدول چهار نوع وسیله حمل و نقل مورد استفاده در حمل و نقل عمومی شهرهای جهان با هم مقایسه شده است.

سوتیترها:

• تجارب بین المللی کشورها تایید می کند که حمل و نقل ریلی سبک با ظرفیت جا به جایی متوسط هنوز یکی از فن آوری های پیشرفته و موفق برای حمل و نقل عمومی امروز و آینده شهرهای جهان است
• حمل و نقل ریلی سبک عموما دارای مسیر حرکت اختصاصی و جدا از ترافیک سایر وسایل نقلیه موتوری است
• حمل و نقل ریلی سبک شیوه ای است که کارایی آن بین مترو و اتوبوس قرار دارد و بر حسب ضرورت قابلیت ارایه عملکرد هر کدام از آنها را نیز دارد
• از نظر اقتصادی، اتوبوس یک کالای سرمایه ای است که بعد از دوره کاری قابل تبدیل است ولی همه فن آوری های قطار شهری انحصاری است و برای احداث هر مسیر آن باید هزینه های مهندسی، طراحی و ساخت واگن پرداخت شود