روایتی از نیم قرن تلاش در پروژه حمل و نقل شهری ایران

صنعت حمل و نقل آنلاین: بیش از سه دهه از زمانی که آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی در خطبه‌های نماز جمعه حاضر شد و در صحبت‌های خود پدیده جالب‌توجه و پیشرفته‌ای به نام «مترو» را برای مردم تشریح کرد، می‌گذرد. آن روزها سال‌های مبارزه با «نشانه‌های طاغوت» بود. با تقویت این ایده، پروژه‌ای که پیش از انقلاب کلید خورده بود، سال‌ها به حال خود رها شد. تا زمانی که نقطه عطف مدیریت حمل‌ونقل شهری با خطبه‌های هاشمی رفسنجانی، در نماز جمعه شکل گرفت. او در خاطرات خود در روز پنجم بهمن‌ماه 1363 در این باره می‌نویسد: «برای‌ اقامه‌ نماز جمعه‌، به‌ دانشگاه [تهران] رفتم. در خطبه‌ دوم‌ درباره‌ مترو و فاضلاب‌ تهران توضیح‌ دادم‌ و فواید فراوان‌ این‌ دو طرح‌ را گفتم‌. بعضی‌ها با اجرای‌ این‌ طرح‌ها مخالفت‌ دارند و به‌خصوص‌ علیه‌ [ساخت] مترو [به‌عنوان‌ یک‌ وسیله‌ نقلیه‌ لوکس‌ و طاغوتی]، تبلیغ‌ می‌کنند.»[1] هاشمی معتقد بود که «اگر چند میلیون نفر در هر سفر، نیم ساعت از وقتشان تلف شود ـ که می‌شود ـ هر روز ۳/۵ میلیون ساعت از وقت مردم تلف می‌شود و اگر هر ساعتی از این وقت‌ها ۲۰ تومان ارزش داشته باشد، رقم زیان وارده به ۲۵ تا ۳۰ میلیارد تومان در سال می‌رسد.» او مقایسه‌ای جالب از هزینه فایده مترو و اتوبوس ارایه کرده و گفته بود: «تفاوت صرفه‌جویی بین مترو و تاکسی یا اتوبوس، چقدر در اقتصاد ما عظیم است. چرا نباید این کار را بکنیم؟ در مترو دیگر نه تصادف وجود دارد، نه معطلی و… شرکت واحد الآن ۲۷۰۰ اتوبوس دارد و اگر بخواهید دو سال دیگر تهران را اداره کنید، این عدد باید به ۵ هزار تبدیل شود. اگر ۵ هزار اتوبوس بخواهد در این شهر حرکت کند، می‌دانید چه مساله‌ای است؟»[2]

صحبت‌هایی که هاشمی رفسنجانی در دفاع از راه‌اندازی قطار شهری در پایتخت ایران داشت، به ایده‌هایی برمی‌گردد که برای نخستین بار پس از سال‌های اولیه 1337 به‌وسیله مسوولان شهری پایتخت مطرح شد. در این فاصله برخی کارشناسان خارجی بررسی‌هایی مقدماتی از امکان اجرای طرحی در این زمینه به عمل آوردند که نتیجه آن اجرای دو خط مترو از شرق به غرب تهران و از شمال به جنوب شهر بود که با خط شرقی-غربی تلاقی می‌کرد. از سال 1348 به بعد فکر ایجاد مترو در تهران همزمان با افزایش جمعیت شهر و بالا رفتن تعداد وسایل نقلیه و افزایش تمایل مردم به داشتن اتومبیل شخصی قوت گرفت. اما برداشت نخستین کارشناسان فرانسوی حاضر در تهران، این بود که به علت نبودن شبکه فاضلاب در تهران، نامناسب بودن جنس خاک و نیز بافت تقریبا غیرقابل تغییر شهر، اجرای طرحی بزرگ چون مترو محال یا با دشواری‌های بسیار همراه خواهد بود. اما مدافعان طرح قطار زیرزمینی بر این عقیده بودند که شهر تهران جز متروی زیرزمینی از هیچ روش دیگری نمی‌تواند در سیستم پیشرفته حمل‌ونقل شهری استفاده کند. در آن سال‌ها هزینه ساخت مترو حدود 25 میلیون ریال برای هر کیلومتر برآورد می‌شد و ایجاد دو خط شرقی-غربی و شمالی- جنوبی با محاسبات آن دوره حدود 5/22 میلیارد ریال هزینه در بر داشت. مطالعات برای تاسیس مترو رقابت سختی را میان پیمانکاران و مشاوران خارجی مترو برانگیخت که در راس آن دو شرکت فرانسوی و ژاپنی قرار داشتند. در سال 1349 بالاخره شرکت فرانسوی «سوفرتو»، مناقصه طراحی مترو را برد و از همان سال مطالعات مقدماتی طرح آغاز شد. «سوفرتو» پیش‌بینی کرد که «تهران در مرحله اول به حداقل 60 کیلومتر مترو نیاز دارد که می‌تواند به‌صورت سه خط عباس‌آباد به خیابان خیام، میدان آزادی به تهران‌پارس و جنوب عباس‌آباد به پایانه خزانه احداث شود.» شرکت «سوفرتو» معتقد بود که «تا سال 85 یعنی 30 سال پس از اتمام کار، خطوط مترو باید به حدود 115 کیلومتر برسد.» البته این جمعیت پیش‌بینی‌شده از سوی شرکت فرانسوی به دلیل رو به رشد بودن جمعیت تهران تا حدی خوش‌بینانه بود. البته اجرای طرح مترو نیز با وجود آماده شدن مقدمات طرح، شناسایی معیار و مشخص شدن ایستگاه‌های فرعی و اظهارنظرهای مختلف مبنی بر تامین اعتبار و ضرورت اجرای طرح تا سال 1354 متوقف ماند و از حرف فراتر نرفت. بالاخره در اواخر این سال، شرکت «سوفرتو» با بستن قراردادها کارهای اجرایی طرح را آغاز کرد. گرچه سه سال بعد انقلاب شد و کار زیادی پیشرفت نکرد. فقط مقدار زیادی نقشه ماند و 300 متر تونل حفاری‌شده.

تداوم کار

پس از انقلاب و وقوع جنگ تحمیلی، پروژه مترو به‌کلی فراموش شد. در اواخر سال ۶۰ هیات‌وزیران توقف کامل طرح توسط مشاوران خارجی را اعلام کرد و نمایندگان شرکت‌های خارجی مستقر در مترو، ایران را ترک کردند. سه سال بعد که رییس وقت مجلس و فرمانده جنگ، دست به چانه‌زنی برای تغییر دیدگاه‌ها می‌زدند، هاشمی رفسنجانی به تلاش‌های خود برای راضی کردن دولت به ساخت مترو اشاره کرده و می‌گوید: «تونل مترو به‌صورت روباز از خیابان میرداماد تا حوالی عباس‌آباد حفاری‌شده بود اما بعد از انقلاب بخشی از نیروهای انقلابی گفتند این کار لوکس است و وابستگی غربی می‌آورد. سپس شرکت را منحل کردند. زمان دولت آقای بازرگان بود. گرفتار ترافیک شدیم. من هم که سابقه مسافرت به خارج و کشورهای فرانسه، انگلیس و امریکا را داشتم و دیده بودم چقدر مترو در این کشورها مؤثر است و تحت تاثیر قرار گرفته بودم، در نمازجمعه یک خطبه خواندم که معروف به خطبه مترو شد، اما خیلی‌ها مخالفت می‌کردند. به هر حال توضیحاتی دادم. گفتم این مترو چقدر موجب صرفه‌جویی در وقت می‌شود! در سلامت مردم مؤثر است! چقدر موجب صرفه‌جویی در سوخت می‌شود! زیرزمین است و فضای بیرون را اشغال نمی‌کند. چقدر اشتغال ایجاد می‌کند! خیلی چیزها گفتم، چیزهایی که می‌دانستم گفتم. عدد و رقم هم درآورده بودم. عده‌ای مخالفت می‌کردند و می‌گفتند یک کار لوکس است. به‌طور مثال می‌گفتند: این‌همه خاک که از زیرزمین درمی‌آورید، کجا می‌برید؟[3]»

سه ماه پس از «خطبه مترو»، در فروردین سال ۶۴ هیات‌وزیران اجرای طرح متروی تهران را تصویب و فعالیت‌های مترو مجددا در تهران آغاز شد. برنامه اول مترو شامل احداث خط ۱ (میرداماد – حرم مطهر)، خط ۲ (دردشت – صادقیه) و مسیر برون‌شهری خط ۵ (تهران – گل شهر) جمعا به طول ۹۰ کیلومتر با ۵۲ ایستگاه بود. فعالیت‌های اجرایی این برنامه از سال ۱۳۶۶ با تامین منابع مالی از طریق شبکه بانکی آغاز شد.[4] اصغر ابراهیمی اصل مدیرعامل وقت مترو در این باره می‌گوید: «سال ۶۵ همه مخالف ساختن مترو بودند. حتی ساختمان شرکت مترو به وزارت کشور تحویل داده و تبدیل به استانداری شده بود. هیچ‌کس حتی یک اتاق نمی‌داد. کار از نمازخانه شروع شد. هیچ نقشه‌ای در کار نبود تا اینکه در نمازخانه تعدادی نقشه پیدا شد. وقتی پیگیری کردیم که باقی نقشه‌ها کجاست، مشخص شد که یک سبزی‌فروش نقشه‌ها را خریده است. سپس با وجود یک ماه تحقیق بر روی کاغذها، سبزی‌فروش پیدا شد و بدین ترتیب ۱۹۰ کیلو نقشه در انبارش پیدا شد.»[5]

توسعه

امروز که این گزارش نوشته می‌شود، 5 خط مترو کامل شده و خطوط 6 و 7 در دست‌ساخت و بهره‌برداری است. از ابتدای طرح تا پایان دی‌ماه سال گذشته، متروی تهران با چهار خط درون‌شهری و یک خط برون‌شهری، در حال فعالیت است. خط یک به طول ۳۹ کیلومتر با ۲۹ ایستگاه از ایستگاه تجریش واقع در ابتدای خیابان شریعتی تا ایستگاه کهریزک واقع در ضلع جنوب شرقی بهشت‌زهرا می‌رود. خط دو به طول 26 کیلومتر با ۲۲ ایستگاه از ایستگاه فرهنگسرا واقع در خیابان جشنواره جنب فرهنگسرای اشراق در شرق تهران تا ایستگاه تهران (صادقیه) واقع در ضلع جنوب غربی فلکه دوم صادقیه امتداد می‌یابد. خط سه به طول ۳5 کیلومتر با ۲۲ ایستگاه از ایستگاه قائم در شمال تهران به ایستگاه آزادگان می‌رود. خط چهار به طول 21 کیلومتر با 19 ایستگاه از انتهای خیابان پیروزی تا بلوار فردوس می‌رود و خط پنج به‌عنوان پرسابقه ترین خط مترو، به طول ۴2کیلومتر با ۱۱ ایستگاه از ایستگاه تهران (صادقیه) تا ایستگاه گل شهر واقع در گل شهر کرج. این خط موازی آزادراه تهران-کرج عبور می‌کند.

در آخرین رتبه‌بندی متروهای جهان که 3 سال پیش منتشرشده است، متروی تهران با طول شبکه 152 کیلومتر رتبه ۲۱ را در بین قطارهای شهری کشورهای جهان داشته است و طبق آمار منتشرشده توسط معاونت حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران، تعداد سفرهای صورت گرفته توسط متروی تهران در آن زمان به بیش از ۶۳۳ میلیون سفر و از ابتدای راه‌اندازی تا پایان سال ۹۲ به ۵ میلیارد سفر رسیده است. به ازای هر سفر با مترو 65 صدم لیتر صرفه‌جویی در مصرف بنزین انجام می‌شود که با احتساب تحقق ۵ میلیارد جابه‌جایی توسط مترو تهران تاکنون حدود ۱ میلیارد دلار صرفه‌جویی در مصرف بنزین صورت گرفته است.[6]

مسوولان مترو معتقدند که ظرفیت فنی جابه جایی تا ۱۰ میلیون مسافر در روز نیز وجود دارد اما به دلیل کمبود واگن این کار میسر نشده است. چون برای این کار باید تعداد واگن‌ها دو برابر شود که این امر سهم مترو در سفرهای درون‌شهری را به نصف می‌رساند. این در حالی است که در سال ۸۴ سهم مترو تنها ۴ درصد بود.[7]

چالش‌ها

مطالعات نشان می‌دهد تا سال 1409 سفرهای درون‌شهری از دوازده میلیون به حدود 19 میلیون، شامل سفرهای شهرهای اقماری خواهد رسید و در یک دوره 25 ساله تا حدود 60 درصد افزایش خواهد یافت و تا سال 1409 ظرفیت شبکه حمل‌ونقل عمومی شامل خطوط اتوبوس‌رانی و خطوط ریلی شهری باید پاسخگوی 15 میلیون سفر روزانه باشد. اما هم‌اکنون حجم سرمایه‌گذاری، محدودیتی عمده در توسعه خطوط ریلی است. استاندارد اروپایی موجود، اختصاص نیم درصد از تولید ناخالص داخلی هر شهر به توسعه حمل‌ونقل عمومی آن شهر را الزامی می‌داند. اما در شهرهایی که توسعه سیستم حمل‌ونقل عمومی ریلی آن‌ها در مراحل مقدماتی قرار دارد، این رقم تا 2/1 درصد باید افزایش یاید. با توجه به این محاسبات، متروی تهران تا سال 1409 نیاز به 300 کیلومتر دیگر خطوط به بهره‌برداری رسیده است. پروژه‌ای که سرمایه‌ای بالغ‌بر 15 میلیارد دلار در بخش زیرساخت‌ها نیاز دارد و هزینه‌های ناوگان، به‌طور مجزا قابل‌بررسی است.

آینده

با توجه به احداث و بهره‌برداری از حدود 200 کیلومتر خط راه‌آهن شهری در تهران، تحقق اهداف بالادستی تا چه حد قابل‌دسترسی است؟ در این شماره با برخی از فعالان حوزه و پیمانکاران بزرگ مترو تهران گفت‌وگوهایی صورت گرفته تا آینده مترو تهران بررسی شود.

مترو تهران در یک نگاه

مترو کلان‌شهرهای ایران در یک نگاه

[1] -هاشمی رفسنجانی، اکبر،به سوی سرنوشت

[2] -تابناک،23 مرداد 1389

[3] -صراحت نامه ، هاشمی رفسنجانی، اکبر کارنامه و خاطرات سال 1363

[4] – گروه شرکت‌های راه‌آهن شهری تهران و حومه: گاه‌شمار احداث راه‌آهن شهری (مترو) در تهران

[5] – روزنامه همشهری. ۲۰ مهر 1393

[6] – مشرق نیوز، ۱۷ خرداد ۱۳۹۳

[7] -همشهری آنلاین،21 تیر 1395