سایه سنگین سوآپ بر اعتبار نفتی ایران

صنعت حمل و نقل آنلاین: اجرای برجام و لغو تدریجی تحریم­های هسته­ای را می­توان به نوعی آغاز شکوفایی صنعت نفت در عرصه­های مختلف دانست. درحقیقت یکی از مهم­ترین مسایلی که در دولت قبل دستور توقف آن از سوی میرکاظمی وزیر وقت نفت صادر شد، موضوع سوآپ نفت بود. سوآپ در لغت به معنای “معامله پایاپای، معاوضه، مبادله کردن، بیرون کردن، جایگزین کردن و جانشین کردن” است. هرچند نباید از ذکر این نکته مهم غافل شویم که آنچه امروز به عنوان سوآپ در معاملات نفتی مطرح می­شود به زبان ساده به این مفهوم است که دولت یا تجار بخش خصوصی، نفت یا گاز را در یک مرز کشور از همسایگان دریافت می­کنند و در مرز دیگر به افراد مورد نظر آنان تحویل می­دهند. در واقع عملیات سوآپ نفت خام در تابستان 7 سال گذشته به دلیل پایین‌بودن نرخ سوآپ و روش‌های اشتباهی که کشور را به وارد کننده نفت خام تبدیل کرده بود، به دستور وزیر نفت وقت متوقف شد. قطع عملیات سوآپ را می­توان در این موضوع مهم دانست که هزینه معاوضه نفت‌خام از مسیر ایران حدود ‌هشت دلار در هر تن متریک یعنی حدود ‌10/1 دلار در هر بشکه بود و شرکت ملی نفت ایران خواهان افزایش این رقم به‌40 دلار در هر تن متریک یعنی به میزان 5/5 تا 6 دلار در هر بشکه بود که هیچ یک از طرفین قرارداد با شرکت نیکو که تنها شرکت سوآپ کننده نفت خام در ایران بود، حاضر به پذیرفتن این رقم برای هزینه معاوضه نفت‌خام خود نشدند و شرکت­هایی همچون “اگون اویل” که یک شرکت اماراتی است و طی قراردادی بیش از ‌90 درصد حجم نفت‌خام تولیدی از میدان‌های ترکمنستان را از مسیر ایران صادر می‌کرد، با پایان یافتن این قرارداد از سوی ایران، اعلام کرد که نفت‌خام بیشتری را از عرض دریای خزر و از مسیر باکو و با راه آهن به بندر باتومی گرجستان در دریای سیاه صادر می‌کند. توقف سوآپ نفت از سوی دولت دهم موجب شد تا شاهد تغییر مسیر صادرات نفت خام کشورهای همسایه از خاک ایران به معنی از دست رفتن این بازارها باشیم که علاوه بر مزیت اقتصادی از بعد سیاسی و استراتژیک برای کشور بسیار حیاتی است. از سوی دیگر توقف سوآپ نفت در دولت گذشته موجب شد تا شرکت­های نفتی بین­المللی و حتی کشورهای صادرکننده نفت جهان نسبت به سيستم مديريتي در ايران بی­اعتماد شوند و با جايگزين كردن مسيرهاي ديگر عملا سهم ايران در اين بخش را به صفر برسانند. در حقیقت سياست‌هاي دولت گذشته به گونه‌اي بود كه با تلاش‌هاي تیم جدید وزارت نفت در دولت یازدهم برای مذاکره با کشورهای حاشیه دریای خزر برای از سرگیری سوآپ نفت خام، این کشورها هنوز چندان تمایلی برای همکاری مجدد با ایران ندارند. به جرات می­توان به این نکته مهم اشاره کرد که افزایش سوآپ نفتی می­تواند رویکرد مناسبی باشد البته اگر درست استفاده شود. به طوری که نفتی را که در جنوب تولید می­شود باید به قسمت­های شمالی کشور رساند، حال اگر کشورهای مجاور شمالی نفت را به ما بدهند و ما در عوض در جنوب همان میزان نفت را به کشور همسایه که طرف خریدار کشور مورد نظر است، تحویل دهیم، این مساله می­تواند به نفع هر دو طرف باشد. دسترسی ایران به عنوان یک نقطه استراتژیک از جهان به آب­های آزاد در شمال و جنوب کشور موجب شده است تا به نوعی سوآپ نفت در ایران به سهولت انجام گیرد و این مساله، موضوع جا افتاده­ای در بین کشورهای خاورمیانه است که بیشتر آنها به آب­های آزاد دسترسی دارند. اما در رابطه با موضوع سوآپ با دو کارشناس و فعال نفتی کشور گفتگو کرده­ایم تا نظرآنها را در این باره جویا شویم.

آثارتصمیم مدیران نفتی بر سوآپ

مرتضی بهروزی­فر کارشناس حوزه انرژی و نفت با اشاره به اینکه ایران کشوری است که دسترسی مناسبی به آب­های آزاد دارد می­گوید: کشوری که دسترسی به مناطق نفتی ندارد از این روش برای انتقال نفت خود استفاده می­کند و در واقع به نوعی معاوضه صورت می­گیرد. تقریبا این مساله جا افتاده است به ویژه در منطقه خاورمیانه و برای کشورهایی که دسترسی به آب­های آزاد دارند. وی می­افزاید: به خاطر گستردگی کشور و با توجه به اینکه در منطقه شمالی کشور نفت خام وجود ندارد و تنها در منطقه جنوبی نفت خام داریم، برای انتقال به قسمت­های شمالی چه به صورت خام یا به شکل فرآورده، متحمل هزینه خواهیم شد و همچنین در کشیدن خطوط لوله و البته نگهداری و ایمنی لوله­ها نیز هزینه­های بسیاری متحمل می­شویم. این کارشناس حوزه انرژی تصریح می­کند: سوآپ نفتی بسته ثابتی است که دیدگاه سیاسی کشور تاثیر چندانی بر آن ندارد و افزایش و کاهش آن بیشتر به روابط بین کشورها بستگی دارد. البته سلیقه مدیران ارشد کشور در افزایش یا کاهش استفاده از این رویکرد نیز نقش اساسی دارد. وی می­افزاید: سوآپ نفتی بیشتر به نفع کشور خودمان است تا کشورهای دیگر. با توجه به اینکه افزایش سوآپ کاملا منطقی است، کمک بسیاری در کاهش هزینه­های حمل­ونقل کشور خواهد داشت.

دیپلماسی زنگنه برای راه ­اندازی مجدد سوآپ
از طرف دیگر سید پیروز موسوی مدیرعامل شرکت پایانه­های نفتی کشور با اشاره به ضربه­های مهلکی که کشور از قطع سوآپ در دولت گذشته خورده است می­گوید: در زمانی که شاهد معاوضه بیش از 220 هزار بشکه نفت خام از طریق سوآپ بودیم، کسی انتظار نداشت که به یکباره این موضوع از سوی دولت گذشته به طور کل کنسل شود. وی می­افزاید: همان طور که می‌دانید در عملیات سوآپ، نفت با کیفیت بالاتر را از کشورهای حاشیه دریای خزر دریافت می‌کردیم و برای تبدیل کردن به فرآورده­های نفتی در اختیار پالایشگاه های تهران و تبریز قرار می‌دادیم و از آن طرف نفت خام سنگین خود را در آب­های خلیج فارس به شرکت­های سوآپر تحویل می‌دادیم. اما این تصمیم دولت گذشته، یک شوک به کل عملیات صنعت نفت بود. من و بسیاری از فعالان سوآپ واقعا نمی‌دانستیم چه اتفاقی افتاد که این تصمیم گرفته شد. موسوی تصریح می­کند: تصمیم دولت گذشته مبنی بر قطع سوآپ موجب شد تا تاسیسات چندین میلیون دلاری در نکا از کار بیافتند و به قول معروف در سال­های گذشته مستهلک شوند. موسوی در مورد هزینه­های صورت گرفته برای عملیاتی شدن پایانه شمال برای انجام سوآپ می­گوید: باید بگویم که نیم میلیارد دلار را فقط برای اجرای پایانه هزینه کردیم و 170 میلیون دلار هم برای خط لوله هزینه شد. وی با اشاره به این موضوع مهم که استراتژی کشورهای آسیای میانه پس از قطع عملیات سوآپ ایران به سمت حوزه‌های دیگر مخصوصا ترکیه و خط لوله باکو – جیهان رفت، می­افزاید: این اتفاق کار ما را برای احیای سوآپ از روز نخست هم سخت‌تر کرده است. کشورهای حوزه خزر زمانی آرزو داشتند با دریای آزاد ارتباط داشته باشند و بهترین کشور برایشان ایران بود ولی الان وضع تغییر کرده است. هر چند که هنوز هم این تمایل وجود دارد. اما به این دلیل که یک جایگزین برای سوآپ خود پیدا کرده‌اند، قطعا به راحتی تغییر نظر نمی‌دهند. از سوی دیگر بسیاری از کارشناسان معتقدند که حضور ایران در بازار سوآپ می‌تواند منجر به سرریز شدن این بازار شود و در نتیجه، دوباره بازار ما احیا شود. به هرحال، خط لوله باکو – جیهان به عنوان یکی از سه رقیب کاری ما فعال است. البته دیپلماسی فعال کشور بیکار نبوده است و وزیر نفت هم سفرهای متعددی را به کشورهای آسیای میانه داشته است و مذاکراتی را همراه با مسوولان وزارت امور خارجه در این زمینه صورت داده‌اند. موسوی به انجام مقدمات لازم به منظور پهلوگیری کشتی­های حامل نفت کشورهای حاشیه دریای خزر در بنادر شمالی کشورمان اشاره می­کند و می­گوید: از طريق سوآپ، نفت کشورهاي حاشيه خزر در داخل کشور مصرف و ما به ازاي آن از جنوب کشور صادر مي‌شود و اکنون سه اسکله براي دريافت نفت وجود دارد که در طرح جامع به 17 اسکله افزايش خواهد يافت. با اين کار ظرفيت سوآپ از 120 هزار بشکه به 5/1 ميليون بشکه افزايش مي‌يابد. موسوی تصریح می­کند: آغاز سوآپ در کشورمان با 50 تا 100 هزار بشکه استارت خواهد خورد، هر چند زمان انجام آن بستگی به مذاکرات نفتی کشورمان با کشورهای منطقه دارد.

ایران طی10 – 12 سال قبل از قطع سوآپ، در دولت های گذشته با 16 شرکت خارجی مانند شرکت “ویتول” قرارداد سوآپ نفت داشت که روزانه تا سقف 50 هزار بشکه عملیات سوآپ را انجام می­دادند. در کنار این کارها ظرفیت نفتی ایران هم در پایانه نکا افزایش یافت و انبارهای مختلف تقویت شدند اما متاسفانه قطع سوآپ در دولت قبل و در زمان صدرات میرکاظمی بر وزارت نفت نه تنها همه معادلات نفتی در منطقه خاورمیانه و حتی کشورهای جهان را برهم ریخت، بلکه موجب شد تا اعتبار نفتی ایران به نوعی در بین کشورهایی همچون قزاقستان، روسیه و آذربایجان و حتی گرجستان که در زمینه سوآپ نفت همکاری­های تنگاتنگی با ایران داشتند لطمه ببیند. در شرایط کنونی دولت یازدهم به دنبال برگرداندن این اعتبار نفتی به کشورمان است که در این مسیر با موانع متعددی همچون ظهور رقبای سوآپ کننده نفتی همچون قزاقستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه روبرو شده است. همین اتفاق موجب شده است تا آغاز مجدد سوآپ نفتی برای کشورمان زمان­بر باشد و در گام نخست اعتبار نفتی که از ایران به دلیل بی­تدبیری دولت گذشته در فضای بین­المللی گرفته شده است مجدد بازگردد و پس از آن سوآپ نفت آغاز شود.