وضعیت توسعه بنادر خشک در دو دهه اخیر در آسیا

صنعت حمل و نقل آنلاین: توسعه بنادر خشک در کشورهای مختلف آسیا در مراحل مختلفی قرار دارد. بعضی از کشورها مانند چین، هند، کره‌جنوبی و تایلند، دارای بنادر خشک متعدد و پیشرفته­ای هستند ولی برخی از کشورها نیز هنوز در مراحل اولیه ساخت و بهره‌برداری از بنادر خشک قرار دارند.

مثلاً بندر خشک یوانگ (Uiwang) در کره‌جنوبی که در اواخر قرن بیستم و در نزدیکی سئول تأسیس شد، اکنون سالانه بیش از یک میلیون TEU عملیات کانتینری داشته و موجب حل مشکل تراکم در بندر بوسان شد، ضمن آن‌که موجب ایجاد تعداد قابل‌توجهی فرصت شغلی جدید نیز شد. یا مثلاً بندر خشک Cikarang
در اندونزی که در دهه اخیر آغاز به­کار کرده است، در یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین حوزه­های صنعتی که بخش عمده ترافیک کانتینری این کشور را تولید می‌کند، در50 کیلومتری بندر Tanjung Priok، احداث و استقرار یافته است. همچنين در قزاقستان نیز بنادر خشک، در اطراف Almaty و Astana تأسیس شده است.

یکی از روش‌های دسته­بندی بنادر خشک که اخیراً مورد استفاده قرار می‌گیرد، براساس شیوه­های حمل‌و‌نقل است که بنادر خشک را به دو گروه بنادر خشک مبتنی بر جاده(11) و بنادر خشک مبتنی بر ریل(12) تقسیم می‌کند. بنادر خشک مبتنی بر ریل معمولاً دسترسی جاده­ای نیز دارند، ولی بنادر خشک جاده­ای فاقد دسترسی ریلی هستند.

بسیاری از بنادر خشک فعال آسیایی، بنادر خشک جاده­ای هستند. این نوع بنادر خشک، به­طور مؤثری باعث یک‌پارچگی و دسته­بندی کالا شده و موجب می‌شوند تا ضریب بارگیری و اشتغال کامیون‌ها به­ویژه در مسیر برگشت، افرایش یابد و ترددهای یک‌سر بار کامیون‌ها کاهش پذيرد. یکی دیگر از مزایای بنادر خشک جاده­ای در زمینه تسهیل بازرسی و مراحل ترخیص گمرکی کالا است و موجب می‌شود تا شرکت‌های حمل‌و‌نقل کالا با سهولت بیشتری به ترخیص کالا و صدور اسناد لازم بپردازند. مثلاً بندر خشک مستقر در پنوم­پن (Phnom Penh) کامبوج این امکان را فراهم می‌آورد تا به­جای انجام مراحل ترخیص و صدور اسناد لازم در بندر (Sihanoukville) که در 200 کیلومتری قرار دارد، این عملیات، در بندر خشک پنوم­پن
انجام شود.

به­طور مستمر، بنادر خشک مبتنی بر ریل، در کشورهای آسیایی، رو به رشد بوده و حجم روزافزونی از کانتینرها توسط ریل از آن‌جا، جابه­جا می‌شوند. این امر در بسیاری از کشورهای آسیایی مانند چین، هند، تایلند و کشورهای جنوب شرق آسیا قابل ملاحظه است. مثلاً در حال حاضر، بنادر خشک بزرگی به مثابه امتداد بنادر دریایی در پسکرانه آن فعالیت می‌کنند. مثل بندر خشک Lat Krabang که در پسکرانه بندر Laem Chabang در تایلند، یا بندر خشک Shijianzhung که در پسکرانه بندر Tianjin در چین یا بندر خشک Yangsan که در پسکرانه بندر بوسان فعال هستند.

یکی از گسترده‌ترین و کارآمدترین مثال بنادر خشک، در هند و توسط شرکت کانتینر هند (CONCOR) طراحی و اجرا شده است. این شرکت شبکه­ای مشتمل بر قریب 60 بارانداز و انبار کانتینری را در دست بهره‌برداری دارد که 49 بارانداز و سکوی کانتینری آن، تمامی خدمات مربوطه به صادرات و واردات را ارایه می‌‌کنند و این مجموعه به­عنوان شبکه­ای از بنادر خشک پسکرانه، تمامی خدمات و تسهیلات بندری را به مشتریان خود ارایه می‌دهد. تقریباً تمامی این پایانه‌ها به شبکه ملی راه­آهن هند متصل بوده و طیف گسترده­ای از خدمات، از قبیل: انبارداری، نگهداری کانتینر و تسهیلات تعمیراتی و غیره را عرضه می‌کند. این شرکت عظیم، تمامی خدمات مربوط به تجارت کانتینری کالا را از طریق سیستم معروف به تک پنجره و با یک مراجعه و طی یک قرار، به مشتریان خود ارایه می‌کند. این شرکت یکی از الگوهای موفق در احداث و بهره­برداری از بنادر خشک است که نکات آموزنده بسیاری در مطالعه آن وجود دارد.

6- بنادر خشک در ایران و امکان تغییر کاربری مناطق ویژه اقتصادی به بنادر خشک

در حال حاضر و براساس استانداردهای بین‌المللی، بندر خشک در کشور وجود ندارد. ولی همان‌طور که می‌دانیم محل استقرار بنادر خشک باید حداقل از سه ویژگی اصلی برخوردار باشد:

اولاً: قابلیت دسترسی به آن، سهل و اقتصادی باشد که بهترین نوع آن، دسترسی  به حمل‌و‌نقل ریلی است.

ثانیاً: در نزدیکی مراکز عمده تولید قرار گرفته باشد.

ثالثاً: در مناطق خوشه­های توزیع قرار گرفته باشد.

حال با وجود شرایط مساعد در برخی از مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور، به‌طور بالقوه برخی از آنان می‌توانند به بنادر خشک تبدیل شوند.

6-2- شرایط موجود و موقعیت گره­های (Node) حمل‌و‌نقلی در ایران

با ارایه لایحه دولت درخصوص ایجاد بنادر خشک در سال 1388 و تصویب آن از سوی مجلس، دولت مکلف شد تا بنادر خشک مورد نیاز را مشخص و طی برنامه زمان­بندی شده ایجاد کند. هم­چنین سازمان بنادر و دریانوردی، به­عنوان متولی این امر تعیین شد.

از این‌رو شبکه راه‌آهن راهنمای مناسبی است که در کدام مناطق کشور، ایجاد بنادر خشک توجیه­پذیر است.

6-3- نتیجه­گیری

در این بررسی، باور بر این است که بندر خشک، مفهومی ورای کاربرد سنتی حمل‌و‌نقل ریلی برای اتصال بنادر دریایی با مناطق پسکرانه­ای ساحلی دارد. هم­چنین به­دلیل کاربرد استراتژیک و آگاهانه آن توسط عوامل متعدد، از کاربرد عمومی خود در صنعت حمل‌و‌نقل نیز فراتر می‌رود. مفهوم بنادر خشک با انتقال جریان عبور کالاهای تجاری از سطح جاده‌ها به خطوط آهن، علاوه بر فواید کلی برای محیط‌زیست و کیفیت زندگی، این امکان را برای بنادر دریایی فراهم می‌آورد تا در مناطق پشت ساحلی برای خود بازاری بیابند و بدون این‌که نیازی به توسعه بنادر باشد، میزان کالاهای وارده به بندر افزایش یافته و خدمات بهتری به کشتی‌های باربری و متصدیان حمل‌و‌نقل ارایه شود. در این راستا شهرهای بندری و مدیریت بنادر از کاهش تراکم جاده‌ها برخوردار می‌شوند و این امر کاهش میل به سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی را در پی خواهد داشت.

در ارتباط با زیرساخت‌های مرتبط با بنادر خشک، نیازهای ضروری ممکن است متفاوت باشند، اما یکی از وجوهات مشترک در این زمینه، راه‌آهن است که به­عنوان یکی از شیوه­های حمل‌و‌نقل، بین دریا و جاده از نقش واسطه­ای برخوردار است. اما برای به اجرا گذاشتن این طرح، باید هزینه‌ها و فواید بنادر خشک به دقت برآورد  شود و در بین عوامل نقش‌آفرین، بررسی شود.

نقاط استقرار بنادر خشک در ایران باید با در نظر گرفتن موقعیت گره‌ها، حجم صادرات و واردات، زیرساخت حمل‌ونقل مناسب و نیز نزدیکی به مراکز تولید، خوشه­های پخش و مبادی ورود و خروج تعیین شود. درصورت رعایت این موارد، محل‌های مزبور (تعیین شده)، به‌عنوان بهترین گزینه‌ها محسوب می‌شوند. از طرف دیگر به دلیل این‌که برخی از مراکز ویژه اقتصادی فعلی کشور، از خصوصیات مطروحه برخوردار هستند، لذا تغییر کاربری آن‌ها، از یک‌سو از هزینه­های ساخت بنادر خشک می‌کاهد و از سوی دیگر به توسعه اقتصادی آن مناطق کمک می‌کند.