نگاهی بر ضرورت توسعه حمل‌ونقل ریلی از منظر محیط زیست، سوخت و تلفات رانندگی

در جهان امروز، حمل و نقل از جمله بخش‌های زیربنایی اقتصاد است که فرآیند توسعه اقتصادی را تحت تاثیر قرار داده و اساس مبادلات بازرگانی و کلید توسعه اقتصادی و اجتماعی است. برخی متخصصان حمل و نقل بر این باورند که بین کارآیی در بخش حمل‌و‌نقل و کارآیی عمومی اقتصاد و رشد اقتصادی، رابطه‌ای مستقیم وجود دارد و حمل‌و‌نقل را واسطه میان فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی، بازرگانی و خدماتی در سطح ملی و بین‌المللی می‌دانند. به همین دلیل این موضوع همواره در برنامه‌های توسعه‌ای مورد توجه جدی قرار گرفته است.

برخورداری راه‌آهن از ظرفیت‌های مناسب برای ترانزیت کالا و ایجاد مزیت صادراتی برای بسیاری از تولیدات داخلی در صورت گسترش کیفی و کمی حمل و نقل ریلی و مزیت در حمل انبوه و حجیم بار در مسیرهای طولانی، مصرف سوخت کمتر قطار در مقایسه با سایر وسایل حمل و نقل، آلودگی کمتر محیط زیست، ایمنی بالاتر نسبت به سایر روش‌های حمل و نقلی و اتصال تعدادی از مراکز باری مهم (بنادر .مهم، معادن و…) به شبکه ریلی از جمله مزیت‌های این حوزه است که اعمال سیاست‌های توسعه‌ا‌ی را در این بخش توجیه‌پذیر می‌کند.

توسعه حمل‌و‌نقل ریلی از محورهای اساسی در برنامه ششم توسعه کشور به شمار می‌رود و این مهم نیز از سوی مقام معظم رهبری مورد تاکید قرار گرفته است. در سرفصل امور اقتصادی سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه در ردیف‌های ۲۵ و ۲۶ به طور مشخص به اولویت حوزه حمل و نقل ریلی اشاره شده است. صنعت حمل‌و‌نقل ریلی از شاخص‌های عمده توسعه یافتگی است، به طوری که میزان خطوط موجود نسبت به جمعیت کشور از عواملی است که در طبقه‌بندی کشورها مورد توجه قرار می‌‌گیرد. طبیعتا برخورداری یک استان از خطوط ریلی یک مزیت اقتصادی بالایی محسوب می‌شود که به رشد و توسعه استان نه تنها در ابعاد اقتصادی بلکه در سایر ابعاد نیز کمک خواهد کرد.

بیش از ۹۵ درصد جابه‌جایی بار و مسافر در داخل کشور از طریق خطوط زمینی (ریلی و جاده‌ای) انجام می‌شود و بیشترین مصرف فرآورده‌های نفتی در کشور در بخش حمل ونقل، گازوئیل و بنزین است. این در حالی‌ است که حمل‌و‌نقل ریلی با توجه به سهم ۱۲.۵ درصدی در جابه‌جایی بار و سهم ۱۰ درصدی در حمل مسافر، تنها دو درصد مصرف گازوئیل کشور را به خود اختصاص می‌دهد.

آمار بانک جهانی نیز نشان می‌دهد که میزان مصرف سوخت در راه آهن برای حمل یک هزار تن بار ۶.۷ لیتر و در حمل‌و‌نقل جاده‌ای ۳۳ لیتر است. بررسی این آمار نشانگر آن است که در بخش حمل‌و‌نقل ریلی برای جابه جایی هر یک هزار تن کیلومتر بار،۲۶ لیتر سوخت صرفه جویی می‌شود. بنابراین مقایسه مصرف سوخت در بخش ریلی با شقوق دیگر حمل و نقل نشان می‌دهد که حمل‌و‌نقل ریلی در شرایط برابر ۱۰ درصد کمتر از اتوبوس، ۳۰ درصد کمتر از مینی بوس، ۷۵ درصد کمتر از سواری و ۸۵ درصد کمتر از هواپیما سوخت مصرف می‌کند. با مقایسه تولید گازهای آلاینده در دو بخش حمل‌و‌نقل ریلی و جاده ای به ازای هر واحد حمل و همچنین با در نظر گرفتن مصرف سوخت گازوئیل به این واقعیت می رسیم که آثار آلوده کنندگی و تخریب محیط زیست توسط حمل و نقل ریلی بسیار کمتر از حمل و نقل جاده ای است.

به طوری که اعداد و ارقام موجود نشان می دهند که هزینه های آلوده کنندگی حمل و نقل جاده ای (بارنامه) به طور متوسط ۷.۴ برابر حمل و نقل ریلی است و میزان کل هزینه های حمل و نقل جاده ای (اعم از هزینه های آلاینده های زیست محیطی، هزینه های مستقیم و غیرمستقیم تصادفات برای هر واحد حمل ، مجموع هزینه های اجتماعی و… ) ۳۷ برابر حمل‌و‌نقل ریلی است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که حمل و نقل ریلی نسبت به سایر شقوق حمل‌و‌نقل خصوصا حمل‌و‌نقل جاده‌ای بسیار کارآمدتر بوده و سازگاری بیشتری با محیط زیست دارد.

با کاهش مصرف سوخت از طریق بهره‌گیری بیشتر از حمل‌و‌نقل ریلی در بخش حمل بار و مسافر می توان تا حد بسیاری زیادی از انتشار گازهای آلاینده که باعث آلوده شدن هوا و محیط زیست می‌شوند جلوگیری کرد. نتایج حاصله حاکی از اهمیت بهره گیری از حمل‌و‌نقل سازگارتر با محیط زیست و حرکت در جهش کاهش عواملی همچون هزینه‌های خارجی بخش حمل‌و‌نقل شامل هزینه‌های آلودگی محیط زیست، آلودگی صوتی و همچنین هزینه خسارات به منابع طبیعی است.مزایای بخش حمل ونقل ریلی در بسیاری زمینه ها نظیر محیط زیست، مصرف سوخت و ایمنی در بلند مدت قابل مشاهده است که به علت نامحسوس بودن آن، سبب کم توجهی به این بخش شده است. بر اساس برنامه های توسعه ای باید تغییر جدی در الگوی حمل و نقل در کشور داشته باشیم.

در همین راستا سهم پایین حمل‌و‌نقل‎ ‎ریلی از ترابری کشور و همچنین تقاضا برای این سیستم حمل‌و‌نقل که از‎ ‎شاخص‌های اولیه توسعه‌یافتگی به‌شمار می‌رود و شریان حیاتی هر کشور است باعث شده تا‎ ‎مسئولان مرتبط با این صنعت بیش از پیش بر لزوم گسترش و توسعه این صنعت تاکید کنند.اگر چه ساخت راه‌آهن در کشور به لحاظ اقتصادی بار مالی زیادی دارد اما باید به این موضوع توجه داشت که از بابت مرگ و میر افراد و سایر خسارت های ناشی از تصادفات و سوانح جاده ای هر ساله هزینه های گزافی بر کشور تحمیل می‌شود که می‌توان این هزینه ها را صرف ساخت راه‌آهن کرد.

به مرور زمان با کاهش مرگ و میر جاده‌ای بار مالی آن خود به خود جبران می شود.لذا در ساخت راه آهن نباید نگاه هزینه ای داشت بلکه باید به عنوان یک سرمایه گذاری بلند مدت و مطمئن به آن نگریست.هر چند در گذشته به لحاظ سرعت کم قطارها، بهره گیری از ظرفیت راه آهن، بیشتر به منظور جابجایی کالا و مواد بوده است، اما در سال های اخیر به دلیل گرانی حمل ونقل هوایی، نارسایی شبکه حمل و نقل جاده ای و افزایش سرعت و بهبود امکانات رفاهی قطارها، حمل و نقل ریلی از استقبال بیشتری برخوردار شده است.با افزایش فرهنگ استفاده بیشتر از وسایل حمل و نقل سازگار با محیط زیست به جای استفاده از خودروهای شخصی که مهم ترین نقش را در تخریب محیط زیست و انتشار آلاینده ها دارند، می توان خسارات ناشی از این عوامل را کم کرده و تا حدودی حمل و نقل سازگار با محیط زیست را در کشور محقق کرد.