پیدا و پنهان «لجستیک» در ایران

در نشست هیات کارشناسی «صنعت حمل‌ونقل» مطرح شد:

لجستیک چیست و چه زیربخش‌هایی را در بر می‌گیرد؟ چگونه می‌توان میان فعالیت‌های لجستیکی با زنجیره تامین مشابهت یا تفاوتی پیدا کرد؟ از چه زمانی موضوع لجستیک در بخش‌های مختلف تولید اهمیت یافت و چگونه این مقوله به پیشرفت اقتصاد کشور کمک می‌کند؟ در جلسه کارشناسی ماهنامه «صنعت حمل‌ونقل» تلاش شد تا به این سوالات پاسخی روشن و صریح داده شود. دکتر فریبرز رییس دانا اقتصاددان و دبیر هیات کارشناسی ماهنامه هدایت این میزگرد را بر عهده داشت. در این جلسه علاوه بر کاپیتان محمدرضا روشندلی، مهندس بهروز غروی و مهندس محمدرضا کامیاب به‌عنوان اعضای ثابت هیات کارشناسی ماهنامه، دکتر مسعود دانشمند رییس اتاق ایران و امارات نیز به‌عنوان نماینده بخش تولید از یک سو و دکتر عباس حاجی ابراهیمی مدرس دوره­های DBA دانشکده مدیریت دانشگاه تهران و موسسه آموزش عالی “تهران بیزنس اسکول“ به‌عنوان یک چهره دانشگاهی مهمانان این میزگرد بودند. مباحث ابتدایی این نشست، دستیابی به یک تعریف جامع و کامل از «لجستیک» بود. در ادامه هر یک از اعضای نشست، تجربه شخصی خود را در مواجهه با مبحث لجستیک بیان کردند. دکتر فریبرز رییس دانا نیز در آخر جلسه جمع‌بندی مباحث را ارایه کرد. وی از منظر اقتصاد سیاسی، به بیان این موضوع می‌پردازد که چرا «لجستیک» در ایران ناشناخته است، زیرا از دیدگاه فلسفی، بشر را دارای برنامه و ایده می‌داند. گرچه او دست‌آخر «جامعه» را تقصیرکار دانسته و معتقد است که «بطن جامعه پذیرای چنین مباحثی نیست.»

پیش از ورود به بحث لجستیک و مزایا و معایب آن که هدف این نشست است؛ بهتر است به یک تعریف مشخص و جامع از لجستیک برسیم. این‌که تفاوت لجستیک با زنجیره تامین چیست؟

غروی: لجستیک یک شبکه خدماتی است که کار آن خدمت‌رسانی و ایجاد کارایی در حمل و نقل است. این شبکه به زنجیره تامین هم معروف است و اسامی مختلفی دارد که از مجموعه زیرساخت‌هایی تشکیل شده که شامل پلتفرم‌های مختلف است. مثل انواع سکوهای مختلف تخلیه و بارگیری، ترانس شیپ منت و هاب و … یا بنادر خشک که به‌تازگی در ایران نیز راه‌اندازی شده است. فعالیت‌های لجستیکی اتفاقات عمده‌ای در جامعه و تولید به وجود آورده است. برون‌سپاری یکی از مهم­ترین نتیجه­هایی بود که از فعالیت‌های لجستیکی در اقتصاد دنیا به وجود آمد و موجب استفاده از مزیت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی شد. یا مبحث حذف انبارها و جایگزینی ظرفیت حمل و نقل به‌جای انبارها در فرآیند تولید که باعث صرفه‌جویی بسیار کلان هزینه‌های تولید در دنیا شد. من لجستیک را از دیدگاه کلان می‌بینم. اما در ایران لجستیک با نگاه بنگاه محور دیده می‌شود، در حالی که لجستیک یک پدیده کلان است و سابقه آن به بعد از فروپاشی کارخانه‌های دودکشی و تولید انبوه باز می‌گردد که پدیده مزیت منطقه‌ای شکل گرفته و بعد از آن رساندن کالا به بازار در زمان و مکان مناسب، مهم‌تر از قیمت تمام‌شده بوده است. به ‌تناسب آن، بحث برون‌سپاری در جهان توسعه پیدا کرد. بحث حذف انبارها و استفاده از ظرفیت‌های خالی در حمل‌ونقل به وجود آمد. پدیده لجستیک نتایج بسیار متعددی در اقتصاد و تجارت جهان داشته است؛ اما در ایران لجستیک به‌عنوان یک موضوع تک‌بعدی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در صورتی که شبکه لجستیکی یک شبکه خدماتی به همان اندازه و وسعت شبکه حمل‌ونقل است که به‌موازات شبکه خطی حمل و نقل به وجود می­آید. شبکه‌های خطی حمل‌ونقل همان خطوط جاده­ای‌ و ریلی موجود هستند. در کنار این شبکه خطی، یک شبکه خدماتی وجود دارد که از انواع سکوها و پلتفرم‌ها تشکیل شده و شامل انواع انبارها و «هاب» است و خدمات لازم را برای ایجاد کارایی در شبکه خطی به وجود می‌آورد. در ایران یک جنبه‌ از آن مورد توجه است، به‌گونه‌ای که از لجستیک فقط بندر خشک دیده می‌شود. در حالی که بندر خشک فقط یکی از انواع «هاب»های لجستیکی است. نمونه‌های مختلفی از این بنادر خشک نیز در دنیا به وجود آمده است؛ چنانکه در هند یک شبکه خیلی گسترده بنادر خشک در حال فعالیت است. اما همه جای دنیا این شبکه‌های خدماتی با کمک سرمایه‌های ملی به وجود می‌آید و یک کارخانه یا یک شرکت بخش خصوصی نمی‌تواند انواع پلتفرم‌های مختلف یا انواع انبارها و هاب‌ها را در مسیرهای تجاری بسازد و تحت بهره‌برداری قرار دهد. شبکه‌های خطی حمل‌ونقل و شبکه‌های لجستیکی، پروژه‌های ملی هستند و دولت باید در آن سرمایه‌گذاری و دخالت کند و برنامه داشته باشد. حال‌آنکه وقتی از زنجیره تامین حرف می‌زنیم واقعا ذهنیت و تعریف درستی از آن نداریم. در صورتی که بحث‌های مربوط به زنجیره تامین و به وجود آمدن تشکیلات خطی حمل‌ونقل، تحولات عظیمی را در دنیا به وجود آورده است. پس من اعتقاد دارم که لجستیک یک بحث بنگاهی نیست؛ بلکه یک توان ملی است و مثل شبکه‌های حمل‌ونقل خطی نیاز به برنامه منسجم دارد. بندر خشک هم یکی از اجزای شبکه خدماتی لجستیکی است و به‌تنهایی اثر چندانی ندارد. بحث را از این زاویه شروع کردم تا مساله باز شود.

ادامه گزارش اصلی لجستیک را می توانید در شماره 356 ماهنامه صنعت حمل و نقل مطالعه فرمایید.