نقش حمل‌و‌نقل ریلی در مدیریت زنجیره تامین لجستیکی کشور

صنعت حمل و نقل آنلاین: با توجه به روند جهانی شدن مشاغل، بازارها و گستره مکان‌های تولید کالا، تقاضای فزاینده‌ای در صنایع مختلف برای زنجیره حمل‌و‌نقل کالا به‌وجود آمده است تا پاسخ‌گوی خواسته‌ها و نیازهای پیچیده مشتریان باشد. توزیع کالا از مبدا تولید تا مقصد نهایی به‌ یکی از مسایل مهم تولید ناخالص ملی کشورها تبدیل شده است که این امر می‌تواند در میزان کاهش نرخ تورم ساختاری*، بهره‌وری، سود و هزینه‌های مربوط به انرژی و… تاثیرگذار باشد. از آن‌جایی‌که مکان‌های تولید و مقاصد مورد نظر در گستره پهناوری قرار گرفته‌اند، حمل‌و‌نقل ریلی با توجه به کاهش اثرات زیست‌محیطی در فعالیت‌های لجستیکی به‌طور فزاینده‌ای در حال رشد است.

لجستیک فرآیند برنامه‌ریزی، اجرا و کنترل موثر، کارآیی جریان، انبارش کالاها، خدمات و اطلاعات وابسته به آن‌ها از نقطه شروع تا نقطه مصرف به‌منظور برآوردن احتیاجات مشتری است. لجستیک مدیریتی جامع است که بر تمامی سیستم‌های تولیدی احاطه داشته و تمامی فعالیت‌های یک شرکت را تحت تاثیر قرار می‌دهد. لجستیک وظیفه تسهیل ارتباطات را بر عهده دارد. امروزه ترویج و فرهنگ‌سازی دانش لجستیک در کشور ما به‌عنوان یک لازمه توسعه اقتصادی و بنگاه‌ها به حساب می‌آید. کارآمدی سیستم لجستیک، باعث کاهش هزینه‌های کلی لجستیک و در نتیجه کسب مزیت رقابتی، توسط صنایع مرتبط با آن می‌شود. در کشورهای توسعه‌یافته هزینه لجستیک حدود 10درصد GDP و برای کشورهای در حال توسعه این رقم 3درصد است. (1)

مدیران‌ موسسات‌ تولیدی‌ و صنعتی‌ و همین‌طور سازمان‌های‌ خدماتی‌ بر این‌ باورند که‌ سیستم‌ لجستیک‌ چیزی‌ فراتر از مجموعه‌ای‌ از کارکردها و وظایف‌ گسسته‌ است‌. مفهوم‌ کارآمدی‌ که‌ طبق‌ آن‌ نیازمندی‌های‌ مشتری‌ باید‌ به‌ مقدار مناسب‌، در مکان‌ مناسب‌ و زمان‌ مناسب‌ به‌ دست ‌مشتری‌ رسانده‌ شود، تاثیر گسترده‌ و عمیقی‌ بر تعادل‌ موسسات‌ به‌‌صورت‌ کلی‌ و همین‌طور سیستم‌ اقتصادی‌ در سطح‌ ملی‌ و بین‌المللی‌ گذاشته‌ است‌.

تمایل به جهانی‌شدن، نیاز سازمان‌ها به چابک شدن، پیچیدگی و تخصصی شدن کارها، وجود ریسک‌ها، عدم اطمینان در بازار، فشار رقابتی سنگین، توسعه فناوری‌ها، توسعه خدمات ویژه به مشتري، فشار زمان، گسترش ادغام‌هاي سازمانی، افزایش تقاضا براي خدمات با ارزش‌افزوده در لجستیک، استفاده عقلایی و حداکثر بهره‌برداري از منابع در دسترس، همه دلایلی روشن بر اهمیت برون‌سپاری فعالیت‌هاي لجستیک است. برون‌سپاري لجستیک به‌عنوان راهکاري براي مواجهه با این پیچیدگی‌ها دیده می‌شود. (3)

در حقیقت شرکت‌های خدمات لجستیکی، شرکت‌هایی هستند که سازمان‌های تولیدی یا خدماتی، بخش خاص یا کل امور لجستیکی خود را به آن‌ها برون‌سپاری می‌کنند. این شرکت‌ها، بنگاه‌های اقتصادی تجاری هستند که در زمینه اجرای عملیات لجستیکی مجزا یا وظایف پیچیده لجستیکی (موجودی انبار شده، حمل‌و‌نقل، مدیریت سفارشات، توزیع فیزیکی و…) ارایه خدمت می‌کنند. (3)

مطالعات تطبیقی

شاخص (logistics performance index) LPI که هر ساله توسط بانک جهانی منتشر می‌شود و نشان‌دهنده جایگاه کشورها از نظر عملکرد لجستیکی است، کشورها را از شش جنبه تجارت با یک‌دیگر مقایسه می‌کند که شامل عملکرد گمرکی، کیفیت زیرساخت‌های مربوط به تجارت و حمل‌و‌نقل، سهولت توافق بر سر قیمت رقابتی حمل کالاها، توانایی و کیفیت خدمات لجستیکی، ردیابی بارها و تحویل محمولات و به موقع بودن حمل‌و‌نقل کالاها به مشتری در زمان برنامه‌ریزی شده یا مورد انتظار است. البته باید توجه داشت که هیچ‌یک از این شش حوزه نمی‌تواند به‌تنهایی بیانگر عملکرد لجستیکی یک کشور باشد؛ بلکه به‌صورت توامان و در کنار یک‌دیگر عملکرد لجستیکی کشورها را نشان می‌دهند.

بر اساس آمار ارایه شده توسط بانك جهاني در سال ۲۰۱9، شاخص عملكرد لجستيكي (كارآيی عملکرد گمرکی، كيفيت زيرساخت‌های لجستيكی، سهولت در ارسال محموله‌های بين‌المللي، كيفيت خدمات لجستيک، رديابي بارها، تحويل به موقع كالا) ايران توانست در سال ۲۰۱8 از میان ۱۶1 كشور در رتبه ۶۴ قرار گیرد و بعد از کشورهایی چون امارات متحده عربی (رتبه 11)، قطر (رتبه 30)، عمان (رتبه 43)، ترکیه (رتبه 47)، عربستان سعودی (رتبه 55) و کویت (رتبه 63) قرار گرفته است. از مهم‌ترین دلایل پایین بودن رتبه ایران زیرساخت‌های تجاری و حمل‌و‌‌نقل، مشکلات گمرکی و هماهنگی بین سازمان‌های دخیل است.** (2)

جدول شماره 1: عملکرد لجستیکی کشورهای منطقه

جدول فوق بیانگر مقایسه وضعیت ایران در شاخص‌های مختلف LPI در مقایسه با کشورهای همسایه است. با توجه به جدول فوق می‌توان دریافت که مجموعه کشورهای حوزه خلیج‌فارس و همچنین ترکیه در تمامی معیارهای شش‌گانه از کشور ما پیشتاز هستند (به‌جز عربستان سعودی در شاخص حمل‌و‌نقل به موقع و کویت در شاخص‌های سهولت در دسترسی به حمل‌و‌نقل بین‌المللی، کیفیت خدمات لجستیک و ردیابی بارها). کشور ایران، پل ارتباطی آسیا، اروپا است و به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود، می‌تواند نقش کلیدی در نقل و انتقال کالا از طریق حمل‌و‌نقل ریلی ایفا کند. سازمان‌های ارایه‌دهنده خدمات لجستیک در ایران، چندان توسعه‌نیافته و خدمات لجستیکی داخل کشور، به‌صورتی محدود و سنتی ارایه می‌شود. این در حالی است که دیگر کشورهای دنیا، در حیطه صنعت لجستیک به مراتب سازمان‌یافته‌تر عمل می‌کنند. در ایران پتانسیل زیادی برای توسعه صنایع مختلف، به‌خصوص صنعت حمل‌و‌نقل ریلی وجود دارد. ایران در زمینه حمل‌و‌نقل می‌تواند با استفاده از موقعیت استراتژیک بی‌نظیر خود در منطقه، نقش مهمی در زمینه لجستیک دنیا ایفا کند. از این‌رو با اتخاذ تصمیمات کلان مدیریتی و سیاستی مناسب و عقد تفاهم‌نامه‌های با ارزش‌افزوده با برخی از کشورهای حوزه خلیج‌فارس که ایران با آن‌ها روابط دوستانه‌ای دارد و استفاده از ظرفیت‌های لجستیکی آن‌ها می‌تواند به بهبود وضعیت لجستیک کشور کمک شایانی کند. همچنین در راستای افزایش سطح تبادلات ترانزیت کالا در منطقه می‌توان با انتقال دانش لجستیکی کشور به کشورهای رتبه پایین‌تر (ارمنستان، عراق، پاکستان، ترکمنستان و…) به توازن، هم‌افزایی و ارتقای سطح خدمات لجستیکی کشورهای فوق بهبود بخشید.

کسب‌‌وکارها و بنگاه‌های فعال در تولید و تجارت در کنار سیاست‌هایی که دولت‌ها در جهت بهبود لجستیک طراحی و اجرا می‌کنند، نقشی کلیدی ایفا می‌کنند. از آن‌جایی‌که صنعت لجستیک، مکانیسمی اقتصادی و بر مبنای بازار آزاد است انتقال سرمایه‌ها از سوی سازمان‌ها، نهادها و موسسات دولتی الزامی است. در نتیجه برون‌سپاری خدمات لجستیک، از جمله اقداماتی است که می‌تواند نقشی انکارناپذیر در بهبود زنجیره تأمین و شاخص لجستیک داشته‌ باشد. شرکت‌های فعال در بخش خصوصی که با سال‌ها تجربه در این زمینه فعالیت می‌کنند، بسیار دقیق‌تر به تکنیک‌های لجستیک تسلط داشته و بازار و مخاطبان را در برخوردی نزدیک لمس کرده و می‌شناسند و در امر نقل ‌و انتقال و تأمین کالا نیز به حداکثر بهره‌وری دست خواهند یافت. (3)

همچنین موسسه بین‌المللی آرمسترانگ، مشاور معتبر خدمات لجستیکی که از سال 2011 به‌طور سالانه اقدام به رتبه‌بندی شرکت‌های خدمات لجستیکی برتر دنیا می‌کند، جدیدترین رتبه‌بندی سال 2019 خود را منتشر کرده است.

در این رتبه‌بندی، پنجاه شرکت برتر لجستیکی بین‌المللی طی سال 2018، درآمد خالصی بالغ بر 314 میلیارد دلار کسب کرده‌اند که سه شرکت لجستیکی DHL آلمان، Kuehne & Nagel سوئیس و DB Schenker آلمان بیش از 73 میلیارد دلار درآمد سالانه داشته‌اند.

تمامی این شرکت‌های لجستیکی طیف گسترده‌ای از خدمات لجستیکی اعم از حمل‌و‌نقل دریایی، هوایی، ریلی، جاده‌ای، حمل کالاهای سفارشی، انبارداری، خدمات فورواردری، توزیع، خدمات لجستیکی، حمل‌و‌نقل مواد فاسدشدنی و…، بر پایه فناوری اطلاعات و مانند آن را به مشتریان خود ارایه می‌دهند.

شرکت‌های لجستیکی آمریکایی بیشترین تعداد را در میان50 شرکت برتر لجستیکی سال 2018 دارند (22 شرکت) و پس از آن شرکت‌های آلمانی (5 شرکت)، ژاپنی (5 شرکت)، فرانسوی (5 شرکت) و سوئیسی (4 شرکت) بیشترین حضور را در بین برترین‌های لجستیکی دنیا دارند. ضمن این‌که کشورهای استرالیا، چین، سنگاپور، هنگ‌کنگ، کره‌جنوبی، نیوزلند، افریقای جنوبی، دانمارک و هلند دارای یک شرکت لجستیکی بین‌المللی برتر (در میان 50 شرکت) هستند.(5)

وضعیت موجود مراکز لجستیک کشور

مراکز لجستیک در کشورهای مختلف نه‌تنها در نقش ارکان مختلف حمل‌و‌نقل عمل می‌کنند، بلکه به‌عنوان حلقه‌های اتصال تجارت و حمل‌و‌نقل ظاهر شده‌اند که اهمیت این نهادها در شکل‌گیری و توسعه لجستیک را در کشور نشان می‌دهد. در ایران، مراکز لجستیک با عناوین مختلف پارک لجستیک، پایانه کانتینری، بندر خشک و… شناخته می‌شوند که در قانون احکام دایمی برنامه‌های توسعه کشور و قانون موافقت‌نامه بین دولتی بنادر خشک از آن‌ها یاد شده است. در قوانین مذکور به‌منظور تسهیل تجارت، رقابت‌پذیر کردن فعالیت‌های حمل‌و‌نقل با توجه به مزیت‌های نسبی در زنجیره عرضه و خدمات ترابری منطقه‌ای و بین‌المللی، دولت مجاز به ايجاد پارك‌هاي پشتيباني (لجستيك)، احداث پايانه‌ها، شهرك‌هاي حمل‌و‌نقل تركيـبي مسافري و باري و گسـترش بنادر خشك، تهیه طرح مکان‌یابی پایانه‌های کانتینری و ترانزیتی کشور توسط بخـش خصوصي و تعاوني شده و نیز متعهد شده است تا در راستای توسعه حمل‌و‌نقل ترکیبی و ترانزیت در آسیا و اقیانوسیه به توسعه بنادر خشک دارای اهمیت بین‌المللی طبق استانداردهای مورد قبول سازمان اسکاپ بپردازد.(5)