صنعت کشتی‌سازی در ایران

صنعت حمل و نقل آنلاین: همان‌طور که می‌دانیم بیشتر تمدن‌های بشری در کنار آب‌راه‌ها شکل گرفته است. بنابراین ساختن وسیله‌ای برای تردد و حمل‌ونقل ساحل‌نشینان در آن زمان امری ضروری به حساب می‌آمده است. تاریخ مکتوب بشر، مشهورترین تمدنی که از دریانوردی سود برده را تمدن فینیقیه می‌داند و بر توفیق آن‌ها در توسعه دریانوردی در دریای مدیترانه و برپایی یک امپراتوری دریایی از سواحل لبنان امروزی تا تونس و مراکش صحه می‌گذارد.
تاریخ مکتوب صنعت کشتی‌سازی در کشور ما نیز سابقه‌ای بسیار طولانی دارد. قدیمی‌ترین سند کشف شده دریانوردی در ایران، مهری است که در چغامیش خوزستان به دست آمده است. تاریخ تمدن این ناحیه به شش هزار سال پیش از میلاد باز می‌گردد. در این مهر تصویر یک کشتی با سرنشینان آن نقش بسته است. سندهای دیگری نیز که نشان از دانش بالای ایرانیان در این صنعت دارد، به دست آمده است. اما مهم‌ترین این اسناد در هنگام حفر کانال جدیدسوئز در سال ۱۸۶۶ کشف شد. در این کتیبه کشف شده، به حفر کانال قدیمی سوئز به دستور داریوش- پادشاه ایرانی- پس از پیروزی بر مصریان، اشاره شده است. از ذکر مثال‌های تاریخی که بگذریم این اکنون ملت‌هاست که پیشرفت یا عدم پیشرفت‌شان در عرصه‌ای را نشان می‌دهد. در حال حاضر میزان پیشرفت ما در صنعت دریایی چقدر است؟ رشد تجارت جهانی از طریق آب‌های آزاد به‌خاطر دسترسی بیشتر کشورها به آن و میل به افزایش درآمد ملی منجر به تلاش بیشتر کشورها برای دستیابی به تکنولوژی لازم برای پیشرفت در این صنعت شده است. با این مقدمه به‌طور کلی دلایل بهره‌مندی از صنعت کشتی‌سازی برای کشورها مشخص است اما بیایید قدری جزئی‌تر به دلایل آن بپردازیم. همچنین در ادامه انواع کشتی‌ها از نظر نوع کالایی که حمل می‌کنند را مورد مطالعه قرار می‌دهیم تا بدانیم وضعیت کشور ما در تولید و تامین تجهیزات کدام‎یک قوی‌تر و در کدام‌یک ضعیف‌تر است.
چرا باید صنعت کشتی‌سازی داشته باشیم؟
– نخست اینکه کشتی‌سازی، صنعتی دارای توان اشتغال‌زایی بالا است. درواقع به ازای هر30 هزار دلار قرارداد ساخت کشتی، یک شغل به صورت مستقیم در کارخانجات کشتی‌سازی ایجاد می‌شود. به ازای هر شغل مستقیم در کارخانه کشتی‌سازی نیز، 5 تا 6 شغل غیرمستقیم در خارج از کارخانه به‌وجود می‌آید. (هر کشتی اقیانوس‌پیمای تجاری با وزن باربری تقریبی 40 هزار تن، قیمتی معادل 50 میلیون دلار دارد و در صورتی که در کل کشور سالانه فقط 10 کشتی تولید شود، 16667 شغل مستقیم و 83333 شغل غیرمستقیم ایجاد خواهد شد).
– تزریق ارز در صنعت کشور: قیمت ساخت10 کشتی 50 میلیون دلاری، برابر با 500 میلیون دلار است. در صورتی که این 10 کشتی در سال، توسط کشتی¬سازی‌های داخل ساخته شود و مواد مورد نیاز ساخت کشتی نیز همگی در داخل کشور تامین شود سبب خروج 500 میلیون دلار ارز از کشور می‌شود.
– کشتی‌سازی، صنعتی استراتژیک است. آب‌های آزاد ایران در حساس‌ترین نقاط دنیا (خلیج فارس و تنگه هرمز) قرار گرفته‌اند و بیشترین تهدیدات، توسط کشورهای توسعه‌طلب، نه در هوا و خشکی بلکه از دریا صورت می‌گیرد.
– کشتی‌سازی موتور محرک صنعت کشور است. اکثر کشورهای دنیا در حفظ و یا توسعه صنعت کشتی‌سازی تلاش می‌کنند. اروپاییان برای مقابله با کره و چین و حفظ آخرین کشتی‌سازی‌های ورشکسته خود و جلوگیری از افزایش بیش از پیش بیکاری، اقدام به این کار می¬کنند. ناگفته نماند که کشتی‌ای که در ایران ساخته می‌شود، با کشتی‌ای که در هند، چین، کره، ژاپن و اروپا ساخته می‌شود چون از ابتدای طراحی تا زمان تحویل‌گیری توسط یک موسسه رده‌بندی بین‌المللی و با قوانین و استانداردهای واحد به صورت مستقیم تحت نظارت است هیچ¬گونه تفاوت کیفی‌ ندارد.
دلایل عملکرد ضعیف صنایع دریایی در ایران:
کشور ما گرایش بسیار زیادی به سمت پایتخت دارد که هم‌زمان پایتخت سیاسی، اقتصادی و صنعتی است. به همین دلیل نیز هرچه شهرها از مرکز فاصله بیشتری دارند، از همه نظر فقیرترند. شهرهای جنوبی ایران امروزه جزو فقیرترین شهرهای کشور به حساب می‌آیند و این یکی از دلایل مهم عدم توجه به سواحل جنوبی کشور است. دلایل دیگر عملکرد ضعیف در حوزه دریا می‌تواند: عدم دسترسی به جایگاه مناسب دانش مهندسی در زمینه ساخت کشتی، عدم تامین کالا از داخل کشور و خارجی بودن اکثر تجهیزات مورد نیاز کشتی‌سازی، تحریم ایران در سال‌های قبل و مشکلات مربوط به آن مثل عدم حضور نماینده سازندگان تجهیزات در زمان راه اندازی تجهیزات، ناتوانی نظام بانکی کشور برای تامین فاینانس پروژه‌های صنایع دریایی، عدم دریافت یارانه مشخص از دولت برای رونق‎بخشی به این صنعت و هزینه بالاتر ساخت کشتی در ایران نسبت به مشابه خارجی، هزینه پرداخت گمرک برای تجهیزات مورد نیاز ساخت کشتی، تاخیر در تامین اعتبار و گشایش اعتبارات اسنادی، باشد.
انواع کشتی از نظر نوع کالا:
کشتی‌های حامل کالاهای عمومی:
کشتی کالای عمومی، چند منظوره یا “general cargo” برای بارگیری و انبار کردن طیف وسیعی از کالاها در اشکال مختلف از قبیل بشکه، عدل و پالت طراحی و ساخته شده‌اند. کالاها ممکن است محصولات جنگلی، کالاهای تولید شده، ماشین آلات سنگین، خودرو، ماشین آلات صنعتی، کالاهای کیسه‌ای، مواد غذایی و کانتینر را شامل شوند. این قبیل کالاها را در انبارهای عمومی قرار می‌دهند که مخصوص کالای خاصی نیستند. نقش کشتی‌های جنرال کارگو با ورود شناورهای فله‌بر رو به افول گذاشت، اما با پیدایش کشتی‌های کانتینری، تنزل جایگاه و نقش آن‌ها شتاب بیشتری یافت. کشتی‌های جنرال کارگو گرچه همچنان از نظر تعداد، بیشترین تعداد شناورهای کالابر را در ناوگان جهانی شناورهای بازرگانی تشکیل می‌دهند، اما از نظر سایز به ندرت ظرفیتی بیش از ۵۰۰۰۰ dwt دارند و معمولاً کوچک‌تر از شناورهای تخصصی‌ هستند.
کشتی‌های فله‌بر خشک:
کشتی فله‌بر نوعی کشتی تجاری است که برای حمل محموله‌های بدون بسته‌بندی و کاملا باز نظیر ذغال سنگ، سنگ¬آهن، سنگ¬های معدنی، کاکائو، گندم، جو و سایر غلات، کود شیمیایی، خوراک دام، آهن قراضه و سایر محموله‌های خشک کالا یا بار فله‌ای به کار می‌رود. کالاها در این نوع کشتی‌ها می‌توانند با استفاده از تجهیزات ویژه، به آسانی و سریع بارگیری و صفافی (چیدمان) شوند. تجهیزات زیادی برای تخلیه و بارگیری کالای فله وجود دارد که به طور گسترده در بنادر استفاده می¬شوند. مانند پمپ‌ها، تسمه های نقاله، مکنده‌ها و … . این گونه کشتی‌ها از میانه¬های سده نوزدهم کار خود را آغاز کردند. امروزه کشتی‌های فله‌بر، یک سوم ناوگان تجاری کشتی‌های جهان را تشکیل می دهند. ظرفیت آنها از10 هزار تن تا 364 هزار تن متغیر است. بلندترین کشتی حمل فله خشک ۳۴۳ متر طول دارد.
ویژگی بارز حمل‌ونقل کالای فله، هزینه بسیار پایینی است که از طریق اقتصاد مقیاس حاصل می‌شود. به علت ویژگی‌های فیزیکی کالای فله، کشتی‌های فله‌بر می‌توانند خیلی بزرگ ساخته شوند. منظور از ساخت این‌گونه کشتی‌ها جلوگیری از هزینه‌های زیاد مربوط به انجام خدمات بندری و بسته‌بندی کالاها و همچنین استفاده از فضای بیشتر داخلی کشتی است.
کشتی‌های نفتکش:
این کشتی‌ها برای حمل نفت و محمولات نفتی ساخته شده‌اند و سرعت بارگیری و تخلیه در این کشتی‌ها به دلیل استفاده از پمپ از کشتی‌های دیگر سریع‌تر است. کشتی نفت‌کش شناور ویژه‌ای است که برای حمل مقادیر بالای نفت طراحی شده‌است. به طور کلی دو نوع تانکر نفت وجود دارد، تانکر نفت خام و تانکر فرآورده‌های نفتی.
سطح عرشه این کشتی‌ها از لوله‌ها و پمپ‌ها پوشیده شده که مخصوص حمل و انتقال نفت خام هستند. نفتکش‌های جدید پوشش‌های خاصی برای جلوگیری از نشت نفت به آب دریا دارند. ظرفیت و اندازه این نفتکش‌ها متفاوت است ولی برای طبقه‌بندی آنها حدودی را تعریف کرده‌اند که بر حسب گنجایش نفت خام تقسیم‌بندی شده است. شکل ظاهری نفتکش‌ها تقریبا شبیه کشتی‌های فله‌بر است و به جای دریچه‌های بزرگ در روی مخازن دریچه‌های کوچکی دارد که از آن دریچه‌ها به منظور بازرسی مخازن استفاده می‌گردد. عمل تخلیه و بارگیری در نفتکش‌ها با پمپ‌های قوی انجام می‌گیرد.
با استخراج روزافزون نفت و بنا به نیاز مبرم کشورهای صنعتی، پیشرفت صنعتی کشتی‌سازی به جایی رسید که در اوایل دهه هفتاد (۱۹۷۰ میلادی) کشور ژاپن به ساختن نفتکش‌هایی به ظرفیت 500هزار تن اقدام کرد و در حال حاضر برابر آمار و ارقام ارایه شده نفتکش‌ها بالاترین درصد حمل‌ونقل دریایی را به خود اختصاص داده‌اند.
کشتی‌های رو-رو:
نوعی کشتی است که در طراحی آن امکان بارگیری و تخلیه خودرو و وسایل باربری جاده‌ای و چرخ‌بار و قطار از طریق شیب‌راهه در نظر گرفته شده است. این نوع کشتی طبقات مختلف و متحرک دارد که ارتباط اين طبقات با آسانسورهاى مخصوص يا سطح شيب‌دار ممکن است.
کشتی های کانتینربر:
این کشتی‌ها برای حمل انواع محمولات با بسته‌بندی کانتینر ساخته شده‌اند، سهولت بارگیری و حمل کانتینرها امتیاز مهمی به حساب می‌آید. کانتینر محفظه‌اى است فولادى یا آلومینیومى که جهت حمل محمولات مختلف به شکل استاندارد شده به کار گرفته مى‌‌شود. امروزه کانتینر توانسته است هم به جهت سهولت حمل‌ونقل و هم به جهت محافظت کالا و هم به لحاظ اقتصادى، انقلابى در روش‌هاى حمل‌ونقل کالا ایجاد کند. این مزایا به‌ویژه در حمل یکسره چشمگیرتر است.
تعداد زیادی از کشتی‌ها هستند که قابلیت حمل کانتینر را نیز دارند، اما وقتی از کشتی کانتینربر نام می‌بریم، منظورمان کشتی‌هایی است که صرفا به کار حمل کانتینر پرداخته و شکل و ساخت انبارهای آنها به‌صورت کامل سلول‌بندی شده باشد.
ساختمان این کشتی‌ها مانند جعبه¬ای باز است که کانتینرها در آن به صورت ردیف‌ها و ستون‌های منظم چیده می‌شوند.
کشتی‌های مسافربری
با گسترش صنعت گردشگری در صنعت کشتی‌های مسافری هم پیشرفت چشمگیری ایجاد شده است. ایجاد تغییر در ساختمان کشتی‌ها از قبیل ایجاد استراحت‌گاه‌های مجهز و مدرن کشتی‌های مسافری با ظرفیت ۴۰۰۰ تا ۶۰۰۰۰ نفر حکایت از توفیق روزافزون این صنعت روبه‌رشد دارد.
انواع کشتی‌های مسافری:
کشتی‌های بزرگ لاینر – برای سفرهای طولانی
کشتی‌های مسافری – برای سفر های کوتاه
کشتی‌های تفریحی – برای سفرهای دور و نزدیک
کشتی‌های ال ان جی:
کشتی تانکر طراحی شده برای حمل ال‌ان‌جی یا گاز طبیعی است که با رشد بازار گاز طبیعی مایع، در سطح جهان با سرعت با افزایش تعداد آنها روبه‌رو هستیم.
کشتی‌های یخچالی:
این نوع کشتی همانطور که از نامش پیداست، برای حمل کالاهایی همچون میوه، گوشت و مواد غذایی فاسد شدنی استفاده می‌شود و دارای انبارهایی با سردخانه‌های مخصوص و با برودت‌های متفاوت و متناسب با مواد فاسدشدنی است. بنادری که کشتی‌های یخچالی به آنها تردد می‌کنند باید امکانات ساحلی لازم را داشته باشند. با ورود کشتی‌های کانتینری که قابلیت حمل کانتینر یخچالی را نیز دارند تمایل بازار به سمت بازار کشتی‌های یخچالی بسیار کم شده است.
کشتی دوبه بر:
این کشتی برای حمل سایر شناورها مخصوصا دوبه‌ها طراحی شده‌اند و دارای جرثقیل برای بارگیری و تخلیه دوبه هستند.
دوبه شناوری مکعب مستطیل شکل با فضای توخالی است که معمولا موتور یا پیشرانه دیگری ندارد و آن را قایق یا شناوری دیگر بر روی آب می‌کشد یا به جلو می‌راند. دوبه برای حمل کالا به اسکله‌هایی با عمق کم و رودخانه‌ها که قابل کشتیرانی نیستند، استفاده می‌شود.
سهم ایران از بازار تولید و تامین تجهیزات انواع کشتی‌هایی که در بالا آمد:
امروزه چین 34 درصد، کره‌جنوبی 35 درصد و ژاپن 13 درصد از بازار سفارشات کشتی‌سازی دنیا را در اختیار گرفته‌اند و ترکیه در همسایگی ما چهارمین کشتی‌ساز دنیا محسوب می‌شود. اما سهم ایران از ساخت کشتی در جهان کمتر از 0.3 درصد است و تنها نیمی از ظرفیت این صنعت استفاده شده است و برای تامین نیاز داخلی ناگزیر از شرکت‌های چینی و کره‌ای سفارش داده می‌شود. آمارهای به‌ دست آمده نشان می‌دهد در چند سال گذشته کارخانه‌ها به‌طور متوسط 19 فروند شناور با سایز متوسط ساخته و آب‌اندازی کرده‌اند که در مقایسه با سایر کشورهای منطقه بسیار ناچیز و اندک است. این در حالی است که ظرفیت ساخت شناورهای متوسط در شیپ‌یاردهای کشور حدود 40 فروند در سال است. از سوی دیگر سالانه حدود 30 فروند شناور فلزی خارجی توسط مالکان ایرانی خریداری و ثبت پرچم کشور می‌شود. به طور کلی می‌توان گفت علی‌رغم سرمایه‌گذاری 2.2 میلیارد تومانی برای 3000 کیلومتر مرز آبی، به صنعت کشتی‌سازی به طور شایسته توجه نشده و ایران به عنوان کشوری که دارای مرزهای آبی گسترده است و امکان دسترسی آسان به آب‌های آزاد را دارد، در صنعت کشتی‌سازی در هیچ‌کدام از اتواع شناورها پیشرفت چشمگیری نداشته است. ایران همواره کارگاه‌های کوچکی برای تعمیرات کشتی در کشور داشته است اما هنوز سازندگان داخلی به باور درستی برای ساخت کشتی نرسیده‌اند. کشور ما مجموعا 65 فروند شناور فراساحلی با متوسط قدرت موتور 3668 اسب بخار و متوسط سال ساخت 1986 دارد که با این مشخصات در رده 25 از لحاظ تعداد شناور و دارای سهم 65 درصدی از ظرفیت کل است و با توجه به جایگاه ایران در داشتن منابع نفت و گاز و نیاز ساخت کشتی‌های نفتکش و ال ان جی قابل تامل است.