صنعت حمل و نقل آنلاین: بیست سال از آغاز به کار مترو در کشور می گذرد. بر اساس آمار خطوط متروی کشور در این 20 سال جمعیتی معادل کل ساکنان کره زمین را جابهجا کرده است. اگر چه این آمار قابل قبول است اما همچنان سفرهای درون شهری با خودروی شخصی به ویژه در تهران که با معضلات ترافیکی و زیست محیطی فراوانی روبروست، جذابیت بیشتری نسبت به استفاده از خطوط مترو دارد. مهندس غلامرضا شمسی مدیرعامل شرکت بهرو در یک گفتگوی اختصاصی ضمن ارایه تاریخچهای از چگونگی تاسیس این شرکت و نقش آن در توسعه خطوط مترو، در پاسخ به پرسشهایی از قبیل چگونگی ایجاد جذابیت برای استفاده از مترو، مقایسه صنعت متروی ایران با کشورهای دیگر، سیاستهای حاکم در مدیریت شهری، نقطه پایان ساخت مترو در کشور و…. و نیز در خصوص ویژگیهای خط 6 در سطح بینالمللی توضیحاتی ارایه داده است:
شرکت بهرو چگونه کار خود را آغاز کرده و نقش این شرکت در توسعه خطوط مترو به چه شکل تعریف میشود؟
مجموعه بهرو در گذشته به صورت دفتر فنی در هلدینگ متروی تهران فعالیت میکرد. در زمان آغاز به کار مترو، نیاز به بخش فنی و نظارت بر تامینکنندگان مالی و تجهیزات وجود داشت. در آن هنگام دانش مترو در کشور وجود نداشت به همین دلیل در سال 65 افرادی که با سیستمهای حملونقل آشنایی داشتند از جمله دفتر فنی بهرو، مجموعه فنی را تشکیل دادند. با پیشرفت کار تصمیم گرفته شد که دانشکدهای در حوزه مترو تاسیس شود تا به تربیت نیروی متخصص بپردازند. این دانشکده در تقاطع اتوبان باقری – رسالت تاسیس شد. افرادی که در آن دانشکده در دورههای کاردانی و کارشناسی فارغالتحصیل شدند پایهگذاران دانش ریلی مترو در تهران بودند. تهران نیز در میان شهرهای کشور در صنعت مترو دارای رتبه اول است. به تدریج از سال ۶۵ ساخت خطوط مترو شروع شد و ادامه پیدا کرد. به موازات تکامل بدنه مجری متروی تهران که شرکت بهرو از آن جمله بود، تیمهای مهندسان سیویل، مهندسان تجهیزات برق و مکانیک، روسازی خط و متخصصان ریلی نیز تکامل پیدا کردند که گروهی از متخصصان بهرو در این مجموعه بودند. در سال ۸۴ مدیریت متروی وقت به دلیل بزرگ شدن بدنه مترو، تصمیم به حفظ مجموعه به صورت هلدینگ گرفت تا بدنههای اجرایی و فنی را به شکل شرکتهای مستقل از شرکت مترو جدا کند زیرا به دلیل توسعه خطوط، بدنه بزرگ شده بود و مدیریت آن دشوار بود. مترو در سال 84 حدود ۱۰ هزار پرسنل داشت و شرکت بهرو از جمله شرکتهایی بود که از بدنه مترو جدا شد و تحت عنوان شرکت حملونقل ریلی بهروی تهران در سال ۸۴ به ثبت رسید. سهامداران این شرکت بخشی از پرسنل مترو، خود مجموعه مترو و شرکت مهندسی مشاور مترا بودند که از سال 84 شروع به کار کردند. مدتی دفتر شرکت در داخل مجموعه مترو بود و پس از آن از این مجموعه خارج شد. شرکت بهرو تغییر و تحولات بسیاری را طی کرده و حدود ۲۰ سال است که از ابتدای مترو تا کنون فعالیت میکند.
دفتر فنی بهرو در چه زمینه هایی فعالیت میکند؟
پس از آنکه شرکت بهرو توانست تشخیص صلاحیت حرفهای سازمان برنامه را کسب کند، با نام مجموعه مهندسین مشاور، فعالیت خود را آغاز کرد و در ۳ حوزه راه و راهآهن، ساخت ساختمانهای اداری ـ تجاری ـ مسکونی و تأسیسات، رتبه اول سازمان برنامه را به خود اختصاص داد. بیشترین فعالیت این شرکت در متروی تهران، کرج، دپوی هشتگرد، تامین ناوگان متروی شیراز و… در حوزه طراحی و نظارت بر اجرای خطوط مترو بوده است.
آیا این مجموعه در خارج از مرزهای ایران، فعالیتهای بینالمللی و صدور دانش فنی مهندسی داشته است؟
خیر. فعالیتی در خارج از مرزها نداشتهایم اما حضور در عرصه بینالمللی از جمله چشماندازهای شرکت است.
حملونقل ریلی شهری کشور را در مقایسه با شهرهای دیگر مانند مسکو، لندن، آمستردام و … را چگونه ارزیابی میکنید؟ ما نسبت به آن شهرها در چه موقعیتی قرار داریم؟
صنعت ریلی کشور به ویژه در داخل شهرها در مقایسه با کشورهای دیگر بسیار جوان است. شهرهای ذکر شده از سابقه ۱۵۰ ساله در عرصه صنعت ریلی شهری برخوردار هستند و گمان میکنم به نسبت سن کمی که صنعت ریلی شهری ما دارا است و همچنین با مشکلات زیادی که در راستای توسعه ریلی شهری مواجه بودیم و هستیم، صنعت ریل ما از رشد خوبی برخوردار بوده اما این میزان رشد مطلوب نیست و باید برای رسیدن به سهم بالا در حملونقل مسافر درون شهری توسط خطوط ریلی تلاش مضاعف داشته باشیم. حدود۲۰ سال از آغاز فعالیت مترو میگذرد و در این مدت توانستهایم به ساخت۱۰۰ کیلومتر خط و بهرهبرداری 104 ایستگاه دست یابیم. تجربیاتی که در خطوط ۶ و ۷ بالاخص پیشرفت 95 درصدی خط ۶ کسب کردیم، گویای آن بود که زمان ساخت پروژهای با این خصوصیات با مدیریت صحیح به ۲ سال هم میتواند برسد. امیدواریم به همین صورت که در تهران به این توسعه رسیدهایم در کلان شهرهای کشور نیز سرعت توسعه را بالاخص به لحاظ تامین منابع مالی بالاتر ببریم تا بتوانیم از فواید و منافع حملونقل ریلی کشور استفاده کنیم.
ویژگیهای خط ۶ نسبت به خطوط دیگر در چه زمینههایی خلاصه میشود؟
خط ۶ متروی تهران بلندترین خط زیرزمینی خاورمیانه با 32 کیلومتر طول و ۶ کیلومتر توسعه مجدد یعنی 38 کیلومتر است و نکته قابل توجه این است که تمامی این خط در زیرزمین است. کار در زیر زمین تهران به دلیل وجود مشکلات زیرساخت شهری بسیار حایز اهمیت است. این خط از جنوب شرقی تهران شروع میشود و در جهت شمالی جنوبی ادامه پیدا میکند و از محدوده مرکزی شهر بین میدان هفت تیر و میدان ولیعصر به سمت غرب در بلوار کشاورز و خیابان کارگر به سمت یادگار امام و مرزداران گذر کرده و در انتها در محله کن در شمال غرب شهر به اتمام میرسد که به صورت قطری تهران را طی میکند. این پروژه در هر منطقه به لحاظ زمینشناسی، بافتهای شهری و … با مشکلاتی در حین کار روبرو بود که حل این مشکلات در زمان کوتاه ۲ سال، نیازمند مدیریت صحیح و تیم منسجم عملیاتی بود. تامین مالی به موقع نیز در اجرای این خط از نکات بارز آن است.
ویژگیهایی که موجب برتری این خط نسبت به خطوط دیگر شده است چیست؟
۳ ویژگی در این پروژه موجب متمایز شدن آن نسبت به خطوط دیگر شد:
۱ـ طول بلند خط در زیر زمین
۲ـ سرعت ساخت، نسبت به مترویهای دیگر در حوزه تونل و ساخت ایستگاهها
۳ـ رعایت شاخصهای زیست محیطی که کمترین آسیبرسانی را به بافت شهری ایجاد کرده است
نظر کارشناسی شما در مورد ساخت و بهره برداری از مترو و تضاد آن با مدیریت شهری حاکم چیست؟ به این معنا که از یک طرف مترو ساخته میشود و از طرف دیگر تولیدات بیرویه خودرو و ورود آن به شهرهای بزرگ باعث افزایش تصاعدی ترافیک، تخریب محیط زیست و نبود ایمنی میشود.
ما هنوز تمامی جذابیتهای لازم را برای سفر با مترو ایجاد نکردهایم. تا زمانی که سفر با ماشین جذابتر از سفر با مترو باشد این داستان ادامه دارد. اگر مسافری که در شهر قصد جا به جایی دارد، احساس کند که سفرش با مترو از لحاظ هزینه، زمان و آسایش شرایط بهتری دارد، حتما وسیله ریلی را انتخاب میکند. شرکت متروی تهران آماری مبنی بر جابجایی تعداد مسافر از ابتدا تا حال را منتشر کرده که حدود 5/7 میلیارد نفر بوده است. البته این عدد نشان از افزایش جمعیت کره زمین دارد. یعنی متروی تهران تا چندی قبل کل جمعیت کره زمین را یکبار سوار مترو کرده است که در طول ۲۰ سال کار مترو باید گفت رسیدن به این آمار نشانه خوبی است ولی نیاز سفر در داخل تهران بیشتر است. خطوط متروی تهران خطوط۱۰ گانه است که از سال 135۳ توسط شرکتی در فرانسه هدفگذاری شده و ما هنوز نتوانستهایم تمامی آن هدفگذاریها را به اجرا برسانیم. اگر تمامی آن هدفگذاریها اجرا شود آمار سفر متروی تهران بالاتر خواهد رفت. ما هنوز در تامین ناوگان و برق مترو مشکل داریم و نتوانستهایم به شاخصهای قابل توجهی دست پیدا کنیم. اگر به آن شاخصها برسیم مطمئنا از جذابیت سفر با خودرو کاسته خواهد شد. البته خودرو و ریل باید در کنار هم قرار گیرند و هیچکدام حذف نخواهند شد. اگر بخش ریلی سهم بیشتری را به خود اختصاص دهد آسیبهای زیست محیطی به شهر کاهش چشمگیری خواهد داشت. در بحث خودروهای بنزینی مساله پایین بودن قیمت بنزین مهم است. تا زمانی که مردم را با بلیط سوبسیدی با قطار جابجا کنیم و از طرف دیگر بنزین را با قیمت ارزان در اختیار مردم قرار دهیم، همچنان جذابیت سفر با خودرو ادامه خواهد یافت. طبق محاسبات، در خطوط متروی تهران روزانه حدود ۳ میلیون سفر انجام میشود که اگر این تعداد به خودروهای تکسرنشین در خیابانها اضافه شوند، مطمئنا آلودگی، ترافیک و حوادث به همان میزان افزایش خواهد یافت. رشد جمعیت شهری، گرایش به سمت زندگی شهری و اتفاقاتی که در صنعت خودرو رخ میدهد هیچگاه نمیتواند این صنعت را متوقف کند. ما نباید به خاطر دفاع از صنعت ریلی، خواستار تعطیلی صنعت خودرو باشیم بلکه باید سعی کنیم در رقابتی که وجود دارد شاخصهای کیفی سفرهای ریلی را بالاتر ببریم تا جذابیت بیشتری برای مردم ایجاد شود.
به تامین منابع مالی اشاره کردید که اگر منابع مالی در زمان مناسب تامین شود، سرعت کار افزایش خواهد یافت و توسعه بهتر صورت میگیرد. هم اکنون تامین منابع مالی به چه شکلی انجام میشود؟
بحث نحوه تامین بودجه ساخت مترو از سال 66 مطرح بوده است. آخرین مصوباتی که وجود دارد سهم دولت را از محل بودجههای عمرانی و درآمدهای شهری۵۰ درصد تعیین کرده است که تقریبا در تمامی شهرهای کشور این اتفاق رخ داده است. دغدغه مدیران شهری برای ساخت مترو بیشتر از مدیران دولتی بوده است زیرا مدیران شهری مستقیما با مردم تماس هستند و باید جوابگو باشند پس قاعدتا باید تلاش بیشتری داشته باشند. آنچه تا امروز رخ داده این است که شهرداریها از محل درآمدهای خود و از املاک و امتیازاتی که در اختیارشان بوده سعی کردهاند ۵۰ درصد سهم خود را تامین کنند و دولت نیز در۱۰ سال گذشته نتوانسته آنچه را که در رابطه با تامین مالی توسعه مترو بر عهده داشته انجام دهد و شهرداری مجبور شده تا سهم دولت را نیز تامین کند و به حساب بدهی دولت بگذارد. زیرا هنگامی که ساخت و ساز در محیط زمین شهری آغاز میشود، به دلیل کاهش اعتراضات مردمی باید در کمترین زمان به اتمام برسد. به همین دلیل در تمام کلانشهرها دغدغه مدیران شهری بیشتر است. باید متذکر شوم که تامین سهم۵۰ درصدی دولت کار سادهای نیست بالاخص برای شهری مانند تهران که دارای ۷ خط مترو در حال بهرهبرداری و احداث است، هزینه سنگینی خواهد بود که به تأمین از طریق فاینانس پناه بردهاند. گمان میکنم نمونه موفقی که میتوانم نام ببرم در خط ۶ و ۷ مترو است که از بانک شهر برای سرمایهگذاری کمک گرفته شده است. در شهرهای دیگر نیز همین موارد رخ داده، با این تفاوت که حجم سرمایهگذاری کمتر بوده است.
اخیرا گفته شده که بانک شهر اعتبارات لازم برای تامین مالی توسعه مترو را نمیدهد. آیا این گفته صحیح است؟
در رابطه با دریافت اعتبارات از بانک شهر باید گفت که مشکلاتی در تامین نقدینگی ایجاد شده است. بانک شهر تابع الزامات و قوانینی است که از طرف وزارت اقتصاد و امور دارایی، شورای عالی اقتصاد و سیاستهای بانک مرکزی تعیین شده است. بانک شهر در افزایش شاخصهای نقدینگی، محدودیتهایی داشت که رفع شده و بعد از برگزاری مجمع بانک شهر مقرر شد تا مقداری نقدینگی مجددا در خطوط تهران تزریق شود تا بتوان در برنامههای زمانی که برای سال 97 پیشبینی شده، این دو خط را به بهرهبرداری رساند.
نقطه پایان توسعه خطوط متروی تهران چه زمانی خواهد بود؟
از تاریخ اتمام۱۰خط مترو در تهران گذر کردهایم که تا امروز باید این خطوط به اتمام میرسید. با بازنگریهایی که انجام شده، تعداد خطوط افزایش نخواهد یافت. البته باید گفت که تغییراتی در سیر کریدورهای خطوط داده شده است که این تغییرات جزیی است. فرض بر آن است که تا سال 1404 این10 خط به اتمام برسد اما در رابطه با توسعه خطوط بیش از این10 خط مطالعاتی صورت نگرفته است.
هم اکنون جایگاه خطوط متروی تهران از لحاظ فنی ـ مهندسی در چه رتبهای قرار دارد؟ آیا تاکنون در مطالعات و بررسیها و طراحی این خطوط از دانش مشاوران و کارشناسان و سرمایهگذاران خارجی استفاده شده است؟
آنچه این شاخصها را معین میکند رعایت استانداردهای بینالمللی است. استانداردهای بینالمللی نیز همواره در حال تکمیل و توسعه هستند. این استانداردها در ساخت خطوط متروی ایران، متناسب با دوره ساخت آنها، رعایت شدهاند. امروز در ساخت خطوط ۶ و ۷ از آخرین استانداردهای 2014 استفاده میکنیم که شاخص بالایی است. ما در برخی از شاخصها از استانداردهای روز دنیا برتر هستیم. به عنوان مثال در مورد شاخصهایی از قبیل آسایش مسافران در ایستگاههای مترو نسبت به سایر کشورها بالاتر هستیم. هوای ایستگاهها خنکتر، معماری ایستگاهها زیباتر و فضای ایستگاهها وسیعتر است که این مزیتها برای زمان انتظار مردم جذابیت ایجاد میکند اما در برخی از شاخصها از جمله حرکت، کیفیت حرکت و سرعت حرکت قطار پایینتر هستیم. امیدواریم با رویکرد بهسازی که در خطوط رخ میدهد این موارد را به سطح استاندارد برسانیم. در خطوط ۶ و ۷ برای اولین بار مطالعات ارتعاش سنجی خطوط انجام شده تا میزان لرزش قطار به کمترین مقدار خود برسد و آسایش بیشتری برای مسافران و مردمی که در اطراف خط زندگی میکنند ایجاد شود.
خطوط متروی شهرهایی مانند لندن و مسکو مانند گالریهای هنری هستند. آیا در ایستگاههای تهران به این مورد توجه شده است؟ آیا بحث ایجاد گالریهای هنری در فضای مترو در نظر گرفته شده است؟
معاونت حملونقل شهری در شهرداری پیگیریهای خاصی در راستای ایجاد محیطهای هنری در ایستگاهها انجام داده تا ترکیب نور و رنگ و نقش با رعایت مسایل فرهنگی پیاده شود. به عنوان مثال در احداث خط ۶ هر هفته جلسات خاصی در راستای این موضوعات تشکیل میشود که به لحاظ معماری ظاهری، ایستگاهها در سطح زمین و زیرزمین مورد بررسی قرار میگیرند تا بتوانیم به اهداف فرهنگی و هنری که مدنظر زیباسازی شهر، شهرداری و معاونت اجتماعی شهرداری است دست یابیم. در ایستگاههایی که تا امروز به بهرهبرداری رسیده سعی شده متناسب با سابقه موقعیت محلی خود ایستگاه، رنگ و نقش و نما طراحی شود.
این خط در چه زمانی به بهرهبرداری میرسد؟
۱۰ کیلومتر جنوبی این خط در شهریور سال آینده به بهرهبرداری میرسد و اگر منابع مالی به موقع تامین شود، امکان بهرهبرداری10 کیلومتر ایجاد خواهد شد. اگر تامین منابع مالی با برنامهای که در پروژه تعریف شده است به انجام برسد 32 کیلومتر این خط تا پایان سال ۹۷ امکانپذیر است.
مجموعه مهندسی مشاور بهرو در خط ۶ علاوه بر خدمات مشاوره، خدمات مدیریت طرح را نیز ارایه کرده است. رویکرد این مجموعه آن بوده که بتواند تمامی تجربیات در ساخت مترو در شهرها و کشورهای دیگر را در این خط اعمال کند و یکپارچگی و یکدستی را در ساخت ایستگاهها، تونلها و مسیرها با توجه به گستردگی خط ایجاد نماید. در خطوط دیگر مترو، تنوعی که در پیمانکاران و مشاوران در قسمتهای مختلف و زمانهای متفاوت در ساخت وجود داشت، موجب تفاوتهایی در نوع ساخت میشد. به عنوان مثال در یک پروژه مترو، نازککاری ایستگاه اول با نازککاری ایستگاه آخر متفاوت است و مصالح و تکنولوژی در طی دوره متفاوت است اما تلاش شده تا یکپارچگی حفظ شود. مطلبی که همواره در احداث مترو در ایران وجود دارد، گرانی متروهاست. به آن معنی که ساخت مترو در ایران هزینه بسیاری متحمل میشود. قیمت تجهیزات در دنیا کاملا مشخص است. ساخت مجموعههای ایستگاهی و تونلی که در شهر رخ میدهد، فهرست بهای آن توسعهیافته و قیمتها قابل کنترل است اما به دلیل اینکه منابع مالی در زمان معین تامین نمیشود، هزینههای جاری و ثابت کارگاه افزایش مییابد و این موضوع موجب گرانی کار میشود. در خط ۶ نیز نشان داده شد که میتوان این مساله را مدیریت کرد و اگر منابع به موقع و در زمان تعیین شده وجود داشته باشد، موجب صرفهجوییهایی در هنگام کار خواهد شد. کار مهمی که مشاوران بهرو سعی در انجام آن دارند، کاهش برخی از اضافهکاریها است. به عنوان مثال در ساخت ایستگاهها توانسته ایم۷۰ هزار متر مکعب بتن صرفهجویی کنیم و نیز ۱۷ هزار تن آرماتور با مدیریت صحیح و کاهش دوباره کاریها و ترکیب عملیات ساخت موقت و دایم صرفهجویی شد. در بحث تونل۱۰ هزار متر مکعب بتن صرفهجویی شد. برای مثال بحث کفبندی را در تونل حذف کردیم که مقدار بسیاری حجم و هزینه اضافی داشت.
در تونل ۲ هزار تن حجم آرماتور کاهش یافته است. در کفبندی مسیرهای موقت در۹۰ درصد مسیر ۵۰ هزار متر مکعب شاد کلید و حدود ۵ هزار تن لَتیس حذف شده و خاکبرداری را کاهش داده است. در قسمتهایی که تونل به صورت مکانیزه حفاری شده است با بهینه کردن طراحی سیکفنتها و قطعات پیش ساخته بتنی حدود 1200 تن حجم فولاد مصرفی را کاهش داده است. در تجهیزات، بهینهسازیهایی انجام شده است که هزینههای ساخت و هزینههای بهرهبرداری را کاهش داده است. به عنوان مثال در براکتهایی که کابلها را نگهداری میکنند معمولا ۶ براکت در مقطع تونل وجود دارد که در خط ۶ به ۵ براکت رسیده است. در کابلهای LV و MV که استفاده میشود، کابلهای آرموردار استفاده شده که نتایج بهرهبرداری آن بیشتر است و قطعی در سیستمهای قطار نخواهیم داشت. در بسیاری از نقاط برای افزایش ایمنی خط از سیستمهای Access Controu در اتاقهای فنی استفاده شده است که در خطوط دیگر وجود ندارد. در این سیستم افراد ناشناس اجازه ورود به این اتاقها ندارند و ورود و خروج به این اتاقها کاملا تحت کنترل است. برای سیستمهای آتشنشانی برای اولین بار سیستمهای رزرو تعبیه شده است که موجب افزایش ایمنی خط میشود. مهندسی ارزشی که در این پروژهها بهینهسازی شده است بحث استفاده از شفتهای نیم تونلی بایپس است که با افزودن یک شفت از حرکت پیستونی قطار در تونل استفاده میکند و بالاخص در ماههای سرد، هوای گرم ناشی از قطار را به همراه آلودگی موجود در قطار خارج میکند. استفاده از سیستم مَهپاش جایگزین ایر واشرها شده و ذرات ریز آب را همراه هوا وارد محیط میکند که از آلودگی هوا جلوگیری کرده و رطوبت نسبی هوا را تامین میکند. در خط 6 این ابتکارات به کار رفته است و از تکنولوژی روز دنیا عقب نیستیم.
واژههایی هستند که براساس تجربه، وارد ادبیات فنی مهندسی شدهاند. از چه زوایایی به مهندسی ارزش نگاه میشود که مهندسی ارزش نام میگیرد؟
مهندسی ارزش نگاه به این مساله دارد که چه فاکتورهایی ارزش بالاتری برای مجموعه دارد. فرض کنید وقت مردم در آن مقطع زمانی بسیار با ارزش است. این ارزش را به عنوان هدف قرار میدهند و تمامی برنامهریزیها به گونهای انجام میشود که وقت مردم در اولویت قرار گیرد. در کار ما در ساخت و بهرهبرداری هزینهها بسیار حایز اهمیت هستند و هیچ پروژهای مایل به تحمل هزینههای زیاد نیست. این خود یک ارزش است و سعی میشود تا در تمامی استانداردها، شاخصها و کیفیتهای روز رعایت شود و در کنار آن این فاکتور نیز در نظر گرفته شود.
به عنوان مثال ارزشی که در مترو بسیار مورد توجه دنیا بوده، بحث جداسازی واگنهای خانمها از آقایان است که یک شاخصه فرهنگی است و باید از ابتدا برآوردهایی در راهروها و صندلیها …. انجام شود و متروهای دنیا استقبال خوبی از این ارزش کردهاند. متروهای ایرانی باید ویژگیهای خاصی برای مردم ایران داشته باشند که در طراحیها و محاسبات باید در نظر گرفته میشود تا مردم از سفرشان لذت ببرند.