رویارویی گردشگری مجازی با انحصارطلبی

گردشگری الکترونیک استفاده از فن­آوری اطلاعات برای ارایه سرویس­های مورد نیاز گردشگران است تا از این طریق گردشگران ساده­تر، با کیفیتی بالاتر و هزینه­ای کمتر خدمات و اطلاعات را دریافت ­کنند. در واقع گردشگری الکترونیک، ارایه الکترونیکی کلیه سرویس­هایی است که در گذشته گردشگران به صورت سنتی از آنها استفاده می­کردند و امروزه دسترسی به این سرویس­ها به واسطه فن­آوری اطلاعات میسر شده است.

با توجه به اهمیت گردشگری الکترونیک و تاثیر آن بر درآمدزایی و اشتغال و همچنین ارتقاء حقوق شهروندان در کسب خدمات بهتر که یکی از ارکان رشد و توسعه گردشگری است، میزگردی تحت عنوان تاثیر گردشگری الکترونیک بر بازارهای داخلی و خارجی با حضور دکتر فریبرز رییس­دانا اقتصاددان و دبیر هیات کارشناسی ماهنامه، دکتر عرفان لاجوردی دکترای حقوق بین­الملل، مهدی کجوییان مدیرعامل شرکت پین­تاپین، علیرضا انصاری مدیر سامانه خانه مسافر کل کشور و مشاور سابق فناوری معاونت گردشگری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، اشکان بروج مدیر آکادمی گردشگری ایران و مدرس و مشاور گردشگری الکترونیک، سهند عقدایی مدیرعامل شرکت مسافربری و طبیعت­گردی اسپیلت البرز و ابراهیم پورفرج مدیرعامل دفتر خدمات مسافرتی پاسارگاد تور برگزار شد.

مهم­ترین موضوعاتی که بهتر است در این جلسه به آن بپردازیم این است که گردشگری الکترونیک در چه مواردی کاربرد دارد و برای چه کسانی مفید است؟ آیا گردشگری الکترونیک می­تواند به اشتغال آفرینی بیانجامد؟

 رییس­دانا: مساله اساسی این است که بدانیم گردشگری الکترونیک نقطه عطفی بین گردشگری و فناوری اطلاعات است. هر دو پدیده در دنیا به ایجاد فعالیت­های درآمدزا کمک­های شایانی کرده و مولد فرصت­های شغلی زیادی هستند. نقش فناوری اطلاعات در توسعه صنعت گردشگری را می­توان از دو بعد بررسی کرد. یکی به کارگیری فناوری اطلاعات در اطلاع­رسانی و ارایه خدمات گردشگری است. (در این زمینه می­توان از ظرفیت­های صنعت فناوری اطلاعات در جهت توسعه زیرساخت­ها استفاده کرد.) دیگری بخش گردشگری مجازی است که به معنای گردش و سفر به صورت الکترونیکی است. گردشگری الکترونیک شامل کلیه اجزا کسب و کار از قبیل تجارت الکترونیکی، تحقیق و توسعه الکترونیکی، تولید محتوای الکترونیکی و البته ارایه خدمات به صورت الکترونیکی است. گردشگری مجازی ابزاری است که با آن یک علاقمند به گردشگری بتواند در کوتاه­ترین زمان ممکن با حداقل امکانات و پایین­ترین هزینه و با دانش اندک ظرفیت­های گردشگری یک کشور را شناسایی و با یک برنامه هدف­دار و هدایت­گر از سوی دولت و آژانس­ها به مکان­های توریستی و گردشگری در کشورهای دیگر سفر کند.

تنها20 سال از عمر گردشگری مجازی در دنیا می­گذرد به همین خاطر می­توان گفت که گردشگری مجازی یک موضوع جدید است. از طرفی گردشگری مجازی امکانات بی­شماری را در اختیار گردشگران قرار می­دهد که آنها می­توانند قبل یا در حین مسافرت به مشاهده اطلاعات تصویری و متنی از کشورهای دیگر بپردازند. شاید سهولت دسترسی به اطلاعات موجب شده که گردشگری مجازی تا این اندازه مورد استقبال عموم مردم قرار بگیرد.

گردشگری الکترونیک برای معرفی جاذبه­ها و بناهای باستانی، اشیای قیمتی و …. کاربرد بی­شماری دارد. به همین خاطر است که کارشناسان داخلی عقیده دارند که با توسعه گردشگری مجازی می­توان میزان ­گردشگرها را افزایش داد و شاید اکنون بهترین زمانی است که می­توانیم نتیجه رشد گردشگری مجازی را در کشور بررسی کنیم.

کارشناسان در زمینه گردشگری الکترونیک چند نکته اساسی را مطرح می­کنند. مثلا  گردشگری الکترونیک تا چه اندازه کارایی و توانمندی کشور را در زمینه جذب توریست افزایش می­دهد یا تا چه اندازه می­تواند موجب افزایش تولید و عرضه شود و در مقابل چه هزینه­هایی را به جامعه تحمیل می­کند؟

رییس­دانا: اگر در زمینه کلان این موضوع مورد بحث و بررسی قرار بگیرد، باید در درجه اول به بحث اشتغال توجه کرد. مثلا گردشگری الکترونیک تا چه اندازه بر میزان اشتغالزایی تاثیر می­گذارد؟ مدیران واحدهای خدماتی می­توانند بیان کنند که اشتغال افراد برای ما اهمیتی ندارد و عقیده داشته باشند که مسوول سود واحد خود هستند. از طرف دیگر همان­طور که باید از اشتغالزایی طرفداری کرد، الکترونیکی کردن فعالیت­ها و مدرنیزاسیون نیز باید مورد توجه قرار گیرد. اگر تورهای گردشگری مجازی نتوانند میزان اشتغال را افزایش دهند، در عوض میزان خدمات الکترونیکی و گردشگری را بهبود بخشیده­اند که به همان اندازه برای ما اهمیت دارد. همچنین بحث اشتغال ملی با اشتغال مراکز خصوصی متفاوت است و یک موسسه خصوصی نمی­تواند وارد این حوزه شود چون توان و سرمایه لازم را در اختیار ندارد. در کل آنچه که امروزه در کشور شاهد آن هستیم این است که گردشگری مجازی تاثیری بر روی اشتغال نداشته است. موضوع اشتغال جوانان با اینکه موضوع مهم و مورد توجهی است اما آماری در این زمینه وجود ندارد که نشان دهنده تاثیر گردشگری مجازی بر روی اشتغال باشد.

آیا گردشگری الکترونیک با گردشگری سنتی در تضاد است؟ چرا نمی­توان راه گردشگری سنتی را همچنان ادامه داد؟

بروج: چند کلیدواژه در زمینه گردشگری الکترونیک وجود دارد مثل گردشگری پایدار، توسعه گردشگری، دیجیتالی کردن سفرها، استارت­آپ­ها، رهبران بازار و دور بودن از بازار مدرن و مافیای گردشگری.

موضوع اول که همان گردشگری پایدار است تمام حوزه­های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی­ را شامل می­شود. هنگامی که در خصوص مدرنیته گفتگو می­کنیم پس رسما از گردشگری پایدار حمایت کرده­ایم. البته در این زمینه برخی معتقدند که گردشگری الکترونیک جایگزین گردشگری سنتی است در صورتی که گردشگری الکترونیک تنها یک ابزار است که می­تواند به رشد و بهبود گردشگری در ایران و جهان کمک کند و همچنین به اشتغالزایی، ایجاد عرضه و تقاضاهای جدید، بزرگ کردن بازار و جذب و توسعه موسسات خصوصی بپردازد. از طرفی باید یاد بگیریم که چگونه خود را با دیجیتالیسم سازگار و هماهنگ کنیم که این امر نیاز به آموزش دو جانبه هم به عرضه کننده و هم به مصرف کننده خدمات دارد.

در کنار بحث اشتغالزایی گردشگری مجازی، باید به ایجاد زیرساخت­های اجتماعی و فرهنگی نیز توجه کرد. آنچه که اهمیت دارد این است که درک کنیم سرعت صدور ارزش­های فرهنگی در گردشگری الکترونیک، در حال حاضر بسیار بهبود یافته است. از طرف دیگر باید متوجه باشیم که گردشگری الکترونیک به بهبود وضعیت محیط زیست کشور نیز می­تواند کمک شایان کند. بهتر شدن وضعیت محیط زیست در کشور از طرق مختلف صورت می­گیرد مثلا میزان استفاده از کاغذ از طریق گردشگری مجازی کاهش می­یابد و از سوی دیگر افراد با مکان­های گردشگری طبیعی آشنا می­شوند و به بهبود و توسعه آنها کمک می­کنند. مثل تالاب­ها یا دریاچه­هایی که تاکنون به علت نداشتن اطلاعات کافی درباره آنها توسعه نیافته­اند و این وضعیت جدید می­تواند به توسعه این مکان­های توریستی طبیعی نیز کمک کند.

این صنعت تنها به سایت­ها و اپ­ها محدود نمی­شود. به همین خاطر است که به e- tourism  که علم و دانش عظیمی است در این صنعت اشاره شده است. با توجه به رشد و توسعه فعالیت­های الکترونیکی و اینترنتی در کشور به خصوص در میان جوانان و نوجوانان، کارکرد و فعالیت تورها و آژانس­های گردشگری باید به سمت و سوی دیجیتالی کردن پیش برود و کارهایی که به صورت چند واسطه­ای، زمان­بر و بروکراتیک انجام می­شد را به فعالیت­های چند دقیقه­ای تبدیل کنیم.

هم اکنون با آسیب­شناسی در خصوص بازیگران عرصه گردشگری مجازی (گردشگران، آژانس­ها، تورهای گردشگری، دولت و جامعه محلی­) دریافتیم که خوشبختانه دولت الکترونیک می­تواند هماهنگ و همگام با گردشگری الکترونیک عمل ­کند اما از سوی دیگر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با این محتوا و اقدامات آشنایی چندانی ندارد و هنوز به انجام اقداماتی در راستای توسعه گردشگری مجازی نپرداخته است. چنانچه منتقدان بارها و بارها بیان کرده­اند که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری باید اولین ارگانی باشد که در این زمینه فعالیت می­کند و هم اکنون نیز باید اقدامات تسهیل­گرایانه­ای در این زمینه انجام بدهد تا کمکی برای رشد گردشگری مجازی در کشور باشد.

باید توجه داشته باشیم که استارت­آپ­ها به عنوان کسب و کارهای نوپا، به تمام حوزه­ها وارد شده­اند و بازارهای مختلفی را رهبری می­کنند. به همین دلیل در ابتدا ممکن است بخش­های خصوصی با وجود و بروز استارت­آپ­ها مشکلاتی داشته باشند که به مرور زمان این مشکلات نیز از بین می­رود و بخش خصوصی و مردم یاد می­گیرند که چگونه از استارت­آپ­ها به بهترین شکل ممکن استفاده کنند.

زیرساخت­های گردشگری مجازی در کشور چگونه است؟ تاکنون گردشگری مجازی به اشتغالزایی کمکی کرده است؟

انصاری: افق­هایی برای گردشگری ترسیم و پیشرفت­هایی در این زمینه حاصل شده است اما باید بررسی کنیم که این پیشرفت نتیجه کار دولتمردان، اهالی کسب و کار و مردم بوده یا نتیجه اتفاقات منطقه­ای؟ موضوعی که بارها و بارها بر روی آن تاکید شده و کارشناسان توجه ویژه­ای به آن دارند، توسعه زیرساخت­های گردشگری است که باید در آینده نزدیک اجرایی و محقق شود. در این خصوص “مکنزی” گزارشی درباره ایران در سال 2035 منتشر و در آن به مطالعه بازار ایران برای سرمایه­گذاری خارجی اشاره کرد و توسعه گردشگری را پنجمین آیتم برای توسعه کشور قلمداد کرد. چهار حوزه اول مربوط به حوزه نفت و گاز می­شود. تحقیقات صورت گرفته مشخص می­کند که اگر بخواهیم حوزه گردشگری را توسعه دهیم به گونه­ای که در سال 2035، بتوانیم هشت میلیون شغل برای مردم ایجاد کنیم، باید از هم اکنون در این زمینه سرمایه­گذاری هدفمند داشته باشیم.

نکته دیگر این است که گردشگری جدا از فناوری در دنیای امروزی معنایی ندارد. گردشگران خارجی با استفاده از ابزارهایی مانند اپلیکیشن­ها، موتورهای جستجوگر و … تورها و مکان­های اقامتی خود را انتخاب می­کنند و ما نمی­توانیم راه جداگانه­ای برای به دست آوردن توریست و جذب سرمایه در پیش بگیریم. زمانی که درباره فناوری صحبت می­کنیم تنها در مورد دیجیتالی کردن این حوزه سخن نمی­گوییم بلکه درباره ابزارها و نرم­افزارهایی صحبت می­کنیم که بسیار متنوع­اند و تمام آنها از حوزه گردشگری پشتیبانی می­کنند.

در حوزه گردشگری الکترونیک دو موضوع بسیار اهمیت دارد و قابل بحث است. یکی بعد ابزاری است و دیگری روند گردشگری الکترونیک در کشور. در دنیا در این زمینه مطالعات ارزشمندی صورت گرفته است و کارشناسان این حوزه بیان کرده­اند که نباید تنها به جنبه سخت افزاری تکنولوژی توجه کرد. ما در خصوص روش­ها و متدهای گردشگری الکترونیک باید بسیار دقت کنیم. موضوعی که هم اکنون در حوزه کارآفرینی وجود دارد و بسیاری از جنبه­های صنایع مختلف را متحول کرده، بحث اقتصاد اشتراکی است. ما از جنبه­های متدولوژیک فنی و فناورانه حوزه گردشگری مغفول مانده­ایم یعنی به آنها دقت نمی­کنیم. اگر بخواهیم کارآفرینان را تحریک و آنها را وارد این حوزه کنیم تا نوآوری به خرج بدهند و به جذب توریست بپردازند و از ظرفیت­های گردشگری داخل کشور نهایت استفاده را ببرند، باید گردشگری الکترونیک را در کشور فعال کنیم. در حوزه گردشگری مجازی، نیازی به ورود سرمایه­گذاران بزرگ و سنتی نداریم. مثلا برای احداث یک هتل، نیازی نیست که یک برند خاص وارد شود و سپس خدمات کاملا کلاسیک را به گردشگران عرضه کند. هم اکنون مفهوم گردشگری به موجب حضور و تاثیر تکنولوژی، کاملا متفاوت شده است. مثلا اقامتگاه­های بوم­گردی بسیاری در چند سال اخیر در ایران به وجود آمده­ که توانسته­اند دیدگاه­های متفاوتی نسبت به ایجاد سکونت­گاه­ها و هتل­ها به وجود بیاورند.

افراد زیادی با استفاده از ظرفیت شبکه­های اجتماعی (SOCIAL NETWORK)، وارد ایران می­شوند و از ظرفیت­های گردشگری سنتی در کشور بهره می­برند. از این طریق می­توانیم به اشتغال­آفرینی نیز بپردازیم. از سوی دیگر اگر تا سال 2035، ظرفیت­های گردشگری را باور کرده و افزایش دهیم، می­توانیم به 8 میلیون شغل در این حوزه دست یابیم که انجام این اقدامات می­تواند معضل بیکاری را در جامعه ریشه­کن کند.

استقبال مردم دنیا از استارت­آپ­ها و گردشگری مجازی چه اندازه بوده است؟ آماری در زمینه رشد و بهبود گردشگری مجازی در ایران وجود دارد تا از طریق آن بتوانیم میزان گردشگری مجازی مردم کشور را بررسی کنیم؟

کجوییان: در خصوص استفاده از گردشگری الکترونیک، آمار و ارقام دقیقی در کشور وجود ندارد. به همین خاطر نمی­توان تاثیر فناوری بر گردشگری را به صورت اعداد و ارقام بیان کرد و میزان رشد کشور را در این حوزه بررسی و تحلیل کرد.

دلیل اصلی نداشتن آمار جامع و واقعی در این حوزه این است که هیچ نهاد و سازمانی به این موضوع توجهی نداشته است و سازمان میراث فرهنگی، گردشگری الکترونیک را مهم نمی­داند و متاسفانه به دلیل این دیدگاه و طرز فکر مسوولان، این سازمان در حوزه گردشگری الکترونیک، نتوانسته کارآمد عمل کند و وظیفه خود را به درستی انجام دهد.

اولین کاری که باید در زمینه گردشگری الکترونیک انجام دهیم این است که آمار و ارقام جامعی از میزان استفاده کنندگان گردشگری مجازی در ایران به­دست بیاوریم و سپس به آنالیز داده­ها و تحلیل بازار بپردازیم.

تاکنون به دلیل نداشتن پایه­های اطلاعاتی و آمار دقیق از تعداد گردشگران نتوانسته­ایم بازار را تحلیل و بررسی کنیم و دریابیم که چند سفر داخلی در ایران انجام می­شود؟ به طور مثال باید بررسی کنیم که در 6 ماهه اول سال چه تعداد مسافر به شهر اصفهان داشته­ایم؟ تمایل مردم به هتل­های 3 ستاره چه اندازه بوده است؟ و…

تمام این اطلاعات را می­توانیم از طریق استارت­آپ­ها به آسانی به دست بیاوریم و هدف­گذاری درستی در این زمینه داشته باشیم. این بهترین دلیلی است که باید از فناوری در کشور استفاده کنیم. دو موضوع دیگر که در این جا مطرح می­شود، افزایش میزان تولید و اشتغال است. در زمینه به دست آوردن سود در حوزه گردشگری باید بیان کنم که هم اکنون در دنیا تنها40 درصد فروش، از طریق آنلاین صورت می­گیرد و60 درصد فروش هنوز به صورت سنتی و توسط آژانس­هاست. پیش­بینی ما درباره خرید و فروش آنلاین در کشور، حدود10 تا 15 درصد است. افزایش میزان سود توسط آژانس­های گردشگری می­تواند خود به خود، میزان اشتغال و کارایی گردشگری را در کشور بهبود بخشد. از طرفی نیز باید نگرانی­هایی را که در زمینه گردشگری الکترونیک وجود دارد از میان ببریم. باید توجه داشت که وجود استارت­آپ­ها و آمدن شرکت­های الکترونیکی به آژانس­های سنتی ضربه نمی­زند و نباید ترس و واهمه­ای در زمینه بیکاری افراد یا از بین رفتن آژانس­ها داشته باشیم. این حوزه به اندازه­ای وسیع است که آمدن گردشگری الکترونیک به معنای حذف آژانس­های سنتی نخواهد بود.

بررسی­های صورت گرفته مشخص می­کند که در سال 2007 حجم صنعت گردشگری آنلاین 93 میلیارد دلار بود که به طور متوسط10 تا 12 درصد حجم گردشگری آنلاین هر ساله در حال افزایش است. در سال 2012 حجم گردشگری آنلاین به صد و شصت و دو میلیارد دلار رسید که در سال 2017 شاهد70 درصد رشد بودیم.

از سوی دیگر باید توجه داشته باشیم که توسعه صنعت گردشگری الکترونیک در کشورهای دیگر به بالا بردن میزان اشتغالزایی منجر شده است و ما می­توانیم از تجارب این کشورها استفاده کنیم و میزان اشتغالزایی را افزایش دهیم.