قاجاریه، پهلوی اول و دوم، جمهوری اسلامی

محمدرضا روشندلی

کارشناس حمل و نقل

در سال 1825، نخستین لوکوموتیو ساخته شد. قطارهای بخار در واقع نسل اولیه قطارهای امروزی بودند که اولین بار در نیوکاسل انگلستان و در مسیر شهرهای استاكتون- دارلينگتون سفر کردند. با گذشت زمان، قطارهای مسافری و باری کامل‌تر شدند تا امروز که قطارهای برقی و دیزلی، قطارهای بخار را از صحنه بیرون رانده‌اند.

زمان صدارت اميركبير به دلیل رسيدن آوازه راه‌آهن به ايران، دولت وقت در تلاش بود كه اين فن‌آوری جدید را به دست آورد، اما دولت امیرکبیر در عین حال با سه مشكل اساسي مواجه بود.

مشکل اول: دولت روسيه تزاری به اين دلیل كه نمي‌خواست توسط راه‌آهن ایران، انگليسي‌ها به مرزهاي روسيه برسند با احداث راه‌آهن در ایران مخالفت می‌کرد.

مشكل دوم: دولت انگلستان به اين دلیل كه معتقد بود اگر راه‌آهن در ايران ساخته می‌شد روس‌ها می‌توانستند نيروهاي خود را به خليج فارس و سپس به مرز هندوستان برسانند، لذا با احداث راه­‌آهن در ایران مخالفت می‌کرد.

مشكل سوم: ساخت راه‌آهن بودجه گزافي را طلب می‌کرد و دولت وقت ايران منابع مالی لازم را در اختيار نداشت.

     در ایران آن روزگار نیز همزمان با اروپا مقدمات احداث خط آهن فراهم شد. طی دوران حکومت مظفرالدين شاه قاجار هم دوباره موضوع احداث خط راه‌آهن مطرح شد. پيشنهادی ارایه شد که يك خط راه‌آهن از مرز میان رودان (بین النهرین) يعني عراق عثماني تا مرز هندوستان كشيده شود تا آسياي نزديك به آسياي دور متصل گردد.

پیشینه احداث و بهره‌برداری موفق اولین راه‌آهن در ایران به سال 1848میلادی از رشت به بندر پیر بازار و بندر انزلی باز می‌گردد و بقایای این مسیر هنوز در مسیر رشت به پیر بازار و یک لوکوموتیو بخار در محوطه اداره کل بنادر استان گیلان وجود دارد و دوازده کیلومتر از این مسیر تا اواسط دوره پهلوی اول همچنان مورد استفاده بوده‌ است.

دومین اقدام مؤثر را «حاج محمد حسین امین‌الضرب» تاجر ایرانی صورت داد و امتیاز راه‌آهن محمودآباد به تهران از طریق آمل را به دست آورد. این خط دارای یک لکوموتیو و یک واگن باری بود.‏ طی سال ۱۸۸۶ میلادی  خط راه‌­آهن محمودآباد به آمل احداث گردید. این طرح اگرچه در نظر داشت تا تهران ادامه  یابد، ولی با کارشکنی‌های پیمان کارهای بلژیکی به شکست انجامید و خطوط آن برچیده و برای احداث تلگراف استفاده شد.

سال ۱۲۶۱ شمسی خط تراموایی بین تهران و شاه عبدالعظیم به طول ۸۷۰۰ متر کشیده شد. در تاریخ ۹ نوامبر ۱۸۹۰ میلادی ناصرالدین شاه قاجار پیمان‌نامه‌ای با روسیه تزاری امضا کرد که ایران را از ساخت راه­‌آهن تا ده سال باز می‌داشت. این محدودیت در دسامبر ۱۸۹۹ میلادی برابر با شروط وام شصت میلیون فرانکی روسیه تزاری به ایران با دست‌خط مظفرالدین‌شاه برای ده سال دیگر تمدید شد.

در سال ۱۹۱۸ میلادی، راه‌­آهنی از بوشهر تا برازجان به طول ۶۰ کیلومتر توسط انگلستان کشیده شد. این خط آهن …..

ادامه این نوشتار را می توانید در شماره 364 ماهنامه صنعت حمل و نقل مطالعه کنید.