خیابان؛ عرصه‌ای برای تردد و بیان احساس جمعی در شهر

صنعت حمل و نقل آنلاین: فروغ فرخزاد شاعره پرآوازه‌ی کشورمان، «زندگی» را به «خیابان درازی» تشبیه کرده است که «هر روز زنی با زنبیلی از آن می‌گذرد»(1). این کلام آهنگین، هر چند اشاره‌ای نمادین به‌رابطه‌ی انسان با زندگی روزمره ‌ شهری است، اما در عین‌حال، بیان‌کننده‌ی مانایی و پایداری این عنصر مهم از فضای شهری در زندگی انسان‌هاست و نشان از آن دارد که خیابان در مقایسه با  انسان میرا، از مانایی بیشتری برخوردار است.

از منظر دانش شهرسازی نیز می‌توان گفت که خیابان، ازجمله فضاهای شهری است که تاریخی به قدمت پیدایی شهرها دارد؛ گذرگاهی که شهروندان در آن به گردش می‌پردازند و اوقاتی را با دوستانشان سپری می‌کنند. خیابان، همچنین همواره محل عبور و مرور پیاده و سواره و محل کسب و کار و فعالیت بوده است و در اطراف آن فروشگاه‌های بزرگ و کوچک و ساختمان اداره‌های مختلف و سایر خدمات عمومی و گردشگاه‌ها استقرار داشته‌اند.

«خیابان، عرصه‌ای برای بیان شهری نیز محسوب می‌شود؛ احساس‌های جمعی مانند شادی، غم و خشم بیش از هر جای دیگر، در خیابان‌ها نمود می‌یابد و در هیچ مکانی به اندازه‌ی خیابان، افکار و دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی بازتاب ندارد. از این‌روست که جین جاکوب معتقد است که خیابان، یگانه محیطی است که می‌تواند تجارب و ارزش‌های مدرن را  تغذیه کند؛ آزادی زندگی شهری، نظمی که وجودش همواره با تغییر و حرکت عجین است، مشارکت و ارتباط متقابل چهره به چهره که رابطه‌ای زودگذر، ولی عمیق و پیچیده است. تجربه‌ی خیابان، به‌مثابه رسانه‌ای است که در آن کلیت نیروهای مادی و معنوی مدرن با یکدیگر تصادم می‌کنند، درهم می‌آمیزند و معانی و تقدیر نهایی خود را تحقق می‌بخشند. در عین حال، خیابان که همواره نماد مدرنیته‌ی پویا و ترقی‌خواه محسوب شده، به‌نحوی طنزآمیز، نماد فقر و بی‌نظمی و رکود و فرسودگی نیز می‌شود؛ یعنی نماد همه‌ی آن چیزهایی که باید به لطف پویایی مدرنیته تخریب شوند و از بین بروند»(2).

هر چند که برخی بر این عقیده‌اند که خیابان پدیده‌ای غربی است و به تقلید از غرب وارد فضاهای شهری ایران شده است، اما «استاد محمدکریم پیرنیا» پژوهشگر معماری و شهرسازی کشورمان در این زمینه معتقد است: «به‌تازگی چنین گمان شده است که خیابان پدیده‌ای نو و تازه است که از باختر زمین آمده است و حال آنکه بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین خیابان‌ها از روزگار باستان ویژه‌ی ایران بوده، بجز خیابان‌های چهارباغ اصفهان، زند شیراز، خیابان روبه‌روی سر در شهربانی قزوین، خیابانی که میهمانسرای کاشان (محل فعلی پست و تلگراف) را به باغشاه فین و میدان بزرگ چوگان در پیش سر در باغ می‌پیوسته و از روزگار پیش از اسلام در کتاب‌های مسالک آمده است. به‌خصوص خیابان‌های شهر باستانی ری که ربض شهر و در پیش دروازه‌ها کشیده بود و چون خیابان‌های کنونی، دکان‌های بسیاری در دو سو داشته و رودخانه و سیلابکندهای شهر از میان آن می‌گذشته و بلوارهای وسیع و مجللی را تشکیل می‌داده است»(3).

در پژوهش دیگری در این زمینه آمده است: «در ادبیات شهری ایران قبل از دوره قاجار، بسیاری از این کلمات را می‌توان در مکالمات شهری و آثار ادبی یافت، اما از اواسط این دوره، در پی تبادلات فرهنگ ایران و غرب، تغییراتی در نام‌گذاری و شکل انواع راه پدید آمد که تأثیر آن تا امروز نیز پا برجاست. از مهم‌ترین این تغییرات، استفاده از واژه «خیابان» به‌جای بسیاری واژه های دیگر است. در عصر پهلوی با افزایش هیجانات مردم در مواجهه با پیشرفت‌های صنعتی و اجتماعی غرب، توسعه شهری مطابق الگوهای فرنگی مورد توجه قرار گرفت و برای ساماندهی راه، از تجارب مستشاران اروپایی در ایرانیزه کردن این مفهوم استفاده شد»(4).

درباره‌ی وجه ‌تسمیه‌ی نام خیابان، روایت‌های مختلفی وجود دارد؛ یکی از این روایت‌ها که در سایت‌های اینترنتی نیز با تأکید به آن اشاره شده، مبتنی بر این است که واژه‌ی «خیابان»، برگرفته از واژه‌ی ترکی‌ـ‌‌آذری «خیاوان» و مبدل آن است. بر اساس این روایت، «خیاوان» نام یکی از محلات قدیمی شهر تبریز است که ساکنان آن را مهاجران شهر «خیاو» تشکیل می‌دهند. «خیاو» نام پیشین «مشکین‌شهر» در استان اردبیل است که با مهاجرت گروهی از اهالی آن به شهر تبریز، محله‌ی «خیاوان» در این شهر شکل گرفته است و شخصیت‌هایی مانند «شیخ محمد خیابانی» منسوب به همین محله هستند. گفته می‌شود که در زمان مدیریت دموکرات‌‎ها در آذربایجان، برای نخستین بار، گذرگاه‌های این محله آسفالت شد و از آن پس، هر گذرگاه و معبری که آسفالت می‌شد، به آن «خیاوان» می‌گفتند که در زبان فارسی به «خیابان» تبدیل شده است، اما هنوز هم در زبان آذری به آن «خیاوان» می‌گویند و در فرهنگ معین نیز از واژه خیابان به‌معنای خیاوان یاد شده است(5).

روایت دیگر، خیابان را در مقابل بیابان می‌داند و بر این باور است که لفظ بیابان به دشت وسیع بی‌آب گفته می‌شود و خیابان ضد آن است و به گلزار و چمن اطلاق می‌شود؛ «سعید نفیسی، خیابان را متشکل از دو کلمه خوی+آب به معنی جایی که آب از زمین می‌جوشد دانسته و معتقد است؛ الف و نون آخر آن، الف و نونی است که در آخر بسیاری از نام‌های جغرافیایی و آبادی‌های ایران آمده است، مثل رادکان و اردکان و رازان و تهران و شمیران. دبیر سیاقی، الف و نون در کلمه خیابان را که در تداول، خاصه در تداول مردم قزوین و تبریز خیاوان هم گفته می‌شود، نشانه‌ی نسبت می‌داند (خیاب+ان) یا (خیاو+ان). وی با ارجاع به غیاث اللغات، خیاب را به معنی بی‌بهره و ناامید و خیاو را به معنای جایی که آب آن اندک باشد دانسته است. دبیر سیاقی، واژه خیابان را مرکب از ترکیب خوی+آپان (آبان) به معنای نگهبان آب و جایی که بر اساس حضور یک چشمه درختکاری می‌شود می‌داند. وی نیز در مقابل خیابان، واژه بیابان (ویاپان) به معنای جایی که دور از نگهبان است را  قرار می‌دهد»(6).

روایتی نیز حاکی از آن است که واژه «خیابان»، ابتدا به‌صورت «خدابان»، «خذابان»، «خدایگان» و «خیادوان» برای نامیدن محدوده و محله‌ای به‌کار می‌رفته است؛ «بر حسب گزارش‌های تاریخی، واژه‌ی خیابان برای نامیدن منطقه یا محله‌ای از شهر به کار می‌رفته است. خیابان  هرات از جمله مشهورترین بلوکات هرات است که در کتب تاریخی قبل از قرن نهم قمری با نام‌های خدابان، خدایگان، خیادوان و خذابان نیز از آن یاد شده است»(7).

«اینکه خدابان چه زمانی به خیابان تغییر نام داد مشخص نیست؛ از آنجا که در کتب قرن نهم هجری از لفظ خیابان استفاده شده به نظر می‌رسد که این تغییر در گویش پس از دوره‌ی غزنویان رخ داده باشد»(8).

باوجود این، باید توجه داشت که پس از آن نیز در متون قدیمی که از واژه‌ی «خیابان» استفاده شده است؛ منظور، فضایی آیینی و جلوه‌گاهی از باغ بوده است. کما اینکه در زمان صفویه نیز واژه «خیابان» برای توصیف گذرگاه‌های باغی به‌کار می‌رفته است؛ «در این زمان، خیابان به مفهوم گذرگاه و راهی در میان باغچه‌ها و درختان ـ در باغ‌های خصوصی یا عمومی ـ محل تفریح و فراغت بوده است»(9).

«تأسیس خیابان در خارج باغ در جغرافیای ایران امروز، بنا به شواهد تاریخی به نظر می‌رسد برای نخستین‌بار در تبریز بوده باشد. خیابان میان مجموعه مسجد کبود تا دروازه ری شهر تبریز، بعدها شالوده تشکیل محله خیابان قرار گرفت»(10).

این پژوهش، تأیید و تأکیدی بر رواج استفاده از واژه خیابان در ادبیات شهری ایران از دوره حکومت پهلوی‌هاست. قبل از این دوره، خیابان در توسعه شهر، استفاده بسیار محدودی داشت و بیشتر در خارج از محدوده مرکزی شهرها به‌عنوان «راه»‌ و «باغراهه» رایج بوده است. در دوره پهلوی‌ها، ابتدا به تقلید از غرب و سیاست‌های «مدرنیزاسیون» رضاشاه، خیابان با مفهوم جدید، در سازمان فضایی شهر تهران جا باز کرد و در دوره‌ی پهلوی دوم، صورت نظام‌یافته‌تری به خود گرفت و بدین ترتیب، مفهوم جدید خیابان به مثابه عنصر رابط میان عناصر شهری وارد فرهنگ زندگی شهری شد و معانی و تعابیر قدیمی آن به فراموشی سپرده شد.

امروزه، خیابان‌ها استخوان‌بندی اصلی شهرها را تشکیل می‌دهند و فضای عابران پیاده از فضای وسایل نقلیه در آنها مجزاست. سطح روسازی آنها  نیز از هم متفاوت است و با توجه به سلسله مراتب عملکردیشان، در عرض‌های مختلفی  ساخته می‌شوند. با توجه به این عملکردها، می‌توان به نمونه‌هایی از انواع آن به شرح زیر اشاره کرد؛

* خیابان اصلی

خیابان اصلی یا  خیابان شریانی؛ «خیابانی است که ارتباط بین بزرگراه و خیابان جمع‌کننده و پخش‌کننده و مراکز ثقل و محلات شهر را برقرار می‌کند. در این خیابان‌ها امکان دسترسی به ‌کاربری‌های شهری به‌طور مستقیم وجود دارد»(11). حداقل عرض این خیابان‌ها 30 متر است.

خیابان‌های اصلی، برحسب عملکرد و موقعیت استقرار در بافت شهری، به خیابان‌های اصلی درجه یک و  درجه دو تقسیم می‌شوند.

* خیابان تجاری

خیابانی است «با تعداد زیادی مغازه که برای خرید مورد استفاده قرار می‌گیرد….»(12). در این خیابان‌ها اصولاً تردد پیاده، دوچرخه و گاری‌های دستی در کنار وسایل نقلیه زیاد است و گذر از عرض سواره‌رو با بی‌نظمی‌هایی همراه است.

* خیابان جمع و پخش‌کننده

«این خیابان، برقراری ارتباط بین خیابان‌های اصلی و خیابان‌های فرعی (محلی) یا محله‌های مجاور را برقرار می‌کند» (13). عرض این قبیل خیابان‌ها حدود 18 متر در نظر گرفته می‌شود.

* خیابان دسترسی

«این خیابان برقراری ارتباط وسایل نقلیه با کاربری‌های مسکونی، خدماتی و تجاری را  فراهم می‌کند»(14). خیابان دسترسی، نوعی خیابان فرعی محسوب می‌شود و از آنجا که محل تردد عابران و بازی کودکان نیز است، سرعت وسایل نقلیه باید در آنها کنترل شود.

* خیابان زیرزمینی

خیابان‌های زیرزمینی، از جمله خیابان‌هایی هستند که امروزه با توجه به‌ گسترش شهرها در شهرهای بزرگ، به‌صورت دالان‌های زیرزمینی برای تردد عابران و وسایل نقلیه احداث می‌شوند. از مهم‌ترین دلایل احداث این خیابان‌ها می‌توان وجود مشکلات متعدد در تأمین زمین‌های مورد نیاز در روی زمین از جمله گرانی زمین در شهرهای بزرگ و مشکلات ناشی از ویژگی‌های اقلیمی را نام برد.

* خیابان عابر پیاده

این نوع خیابان‌ها، صرفاً برای تردد عابران پیاده مجاز شناخته می‌شوند و ورود وسایل نقلیه به آنها ممنوع است.

* خیابان فرعی

خیابان‌های فرعی، ارتباط خیابان‌های اصلی را با محلات شهری و کاربری‌های خدماتی و عمومی برقرار می‌‌کنند. این نوع از خیابان‌ها از طریق خیابان‌های جمع و پخش‌کننده به خیابان‌های اصلی متصل می‌شوند.

* خیابان محلی

خيابان‌هاي ‌محلي به‌ خيابان‌هايي اطلاق‌‌‌مي‌شود كه در داخل‌هسته‌هاي‌ شهري قرار دارند. اين‌ ‌خيابان‌ها علاوه ‌بر نقش «جابه‌جايي»و «دسترسي»، بستر‌ تشكيل‌دهنده محيط‌هاي‌ ‌شهري‌اند و در آنها زندگي، كار، جنب‌و‌جوش، گردش‌ و خريد (نقش‌ اجتماعي) جريان‌ دارد و نقش‌ مؤثري در ايجاد جاذبه‌هاي ‌‌بصري و هويت‌ فضايي ايفا مي‌كنند.

گسترش شهرنشینی و ایجاد شهرهای بزرگ و کلانشهرها، مفاهیم جدیدی از گذرگاه‌های شهری را وارد عرصه فرهنگ شهری کرده است که از آن جمله می‌توان به مفاهیمی مانند «آزادراه»، «بزرگراه» و… اشاره کرد که آشنایی با این مفاهیم و معانی دقیق آنها به تحلیل و تشریح جداگانه‌ای نیاز دارد.

 

منابع و مآخذ

• فرخزاد، فروغ – تولدی دیگر- انتشارات به‌آفرین 1377 – ص 157
• جابری‌مقدم، مرتضی‌هادی – شهر و مدرنیته – ناشر؛ فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران 1384- ص 202
• پیرنیا، محمدکریم – آشنایی با معماری اسلامی ایران … – تدوین غلامحسین معماریان – ناشر؛ دانشگاه علم و صنعت ایران 1371 – ص 4
• آتشین‌بار، محمد – … -زوال بُعد معنایی خیابان در ایران …- ماهنامه علمی پژوهشی باغ نظر- دی‌ماه 1397 – ص 71
• معین، محمد – فرهنگ فارسی- جلد1 -ص 1465
• مأخذ 4 – ص 72
• همان – 73
• همان
• همان – ص 75

10- همان

11- جنگجو، شهرام- برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای و … – نشر پردازشگران -1381 – ص 229

12 – برده، کلاوس شفر – سرعت 30 … – ترجمه‌ی جهانشاه پاکزاد – انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور 1382- ص 216

13- مأخذ 10

14- برآبادی، محمود – الفبای شهر- ناشر سازمان شهرداری‌ها و… 1384 – ص 93

 

 

 

سوتیتر

خیابان‌ها استخوان‌بندی اصلی شهرها را تشکیل می‌دهند و فضای عابران پیاده از فضای وسایل نقلیه در آنها مجزاست. سطح روسازی آنها  نیز از هم متفاوت است و با توجه به سلسله مراتب عملکردیشان، در عرض‌های مختلفی  ساخته می‌شوند.