صنعت حمل و نقل آنلاین: در هر سیستم حمل و نقل ریلی بین بار جابجا شده در شبکه و استهلاک زیرساخت، موازنه ای وجود دارد، افزایش بار جابجا شده باعث استهلاک بیش از اندازه زیر ساختها و کاهش عمر آنها می شود و برعکس عدم استفاده از این ظرفیت بازدهی تجهیزات نصب شده را کاهش می دهد. با توجه به این مسائل شرکت­های راه آهن جهت افزایش ایمنی حمل و نقل ريلي، کاهش هزینه های تعمیر و نگهداری و جلوگيري از صدمه به زیر ساخت خرید، نصب و راه اندازی سیستم توزین جهت برداشت وزن واگنها را مورد توجه قرار می­دهند.

برای اجرای مطلوب فرآیندهای بهره‌برداری و نگهداری از این سیستم، نیاز است قوانین و مقررات نیز به‌صورت شفاف تدوین و ابلاغ گردد. مقصود از قوانین در اینجا کلیه اسناد الزام­آور اعم از قوانین مصوب مجلس، آیین­نامه­های مصوب هیئت­وزیران، مصوبات هیئت­مدیره راه­آهن، مفاد قرار­­دادهای الزام­آور بین ذینفعان و مواردی از­این­دست است. در این مقاله وضعیت فعلی سیستم­های توزین در شبکه ریلی کشور بررسی و در ادامه قوانین موجود مرتبط با سیستم‌های توزین و اضافه‌بار آورده‌شده و تأثیرات و اجرا و عدم اجرای آن‌ها در حال حاضر تحلیل شده است.

 

4- وضعیت فعلی سیستم توزین و نگاهی به قوانین مرتبط

با نگاه کسب­وکار به سیستم توزین، توزین واگنها برای اداره کل بازرگانی و بازاریابی دارای اهمیت است، به

این دلیل که درآمد راه­آهن بر مبنای تناژ حمل شده محاسبه می­گردد. بنابراین اداره کل بازرگانی و بازاریابی، برای جلوگیری از حمل بار اضافه، نیاز به توزین واگن­ها خواهد داشت.

طبق بند ب4 شرح خدمات شرکتهای حمل­ونقل ریلی و همچنین بند 8 ماده پنج قرارداد دسترسی آزاد به

شبکه ریلی، شرکت حمل­ونقل ریلی موظف است در صورت وجود قپان 8 در ایستگاه مبدأ بارگیری، نسبت به توزین محموله واگنها اقدام و برگه توزین را ضمیمه بارنامه نماید. در صورت فقدان قپان در مبدأ، شرکت متعهد است با هماهنگی­های قبلی در اولین قپان طول مسیر واگن را توزین نموده و برگه توزین را ضمیمه بارنامه نماید. علیرغم تأکید بر ضمیمه نمودن برگه توزین در قرارداد دسترسی آزاد به شبکه و همچنین در شرح خدمات شرکتهای حمل­ونقل ریلی، در عمل این اتفاق رخ نمی­دهد .

در صورت مشاهده اضافه­بار در واگنها، شرکت مربوطه باید بار اضافه موجود را در کامیون یا واگن خالی دیگری تخلیه نماید. در صورت تخلیه در واگن خالی، هزینه کل واگن از شرکت دریافت می­گردد. هزینه مربوط به­اضافه بار نیز توسط اداره کل بازرگانی و بازاریابی از شرکت­ها دریافت می­شود.

 

5– قوانین موجود در رابطه با سیستم‌های توزین و تحلیل آن‌ها

درزمینه سیستم‌های توزین و موارد مربوط به آن قوانین فعلی به شرح زیر است:

• شرایط و دستورالعمل‌های فنی و ایمنی مرتبط با سیر و حرکت وسایل نقلیه ریلی توسط هیئت‌مدیره راه‌آهن تهیه و ابلاغ می‌گردد و شرکت‌های بهره‌بردار خطوط مکلف به رعایت آن‌ها می‌باشند. راه‌آهن موظف به نظارت بر اجرای کامل ضوابط و مقررات و دستورالعمل‌های فنی و ایمنی حرکت خواهد بود و آئین‌نامه تعیین انواع تخلفات و جرائم مربوط به سیر و حرکت ناوگان در شبکه حمل‌ونقل ریلی و نحوه رسیدگی به آن‌ها توسط هیئت‌مدیره راه‌آهن تهیه و به تصویب هیئت‌وزیران خواهد رسید. (ماده 2 قانون دسترسی آزاد به شبکه حمل‌ونقل ریلی).
• شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی مکلف به رعایت کلیه مقررات، ضوابط و دستورالعمل‌هایی هستند که در چارچوب قوانین کشور توسط هیئت‌مدیره راه‌آهن تهیه و ابلاغ می‌گردد (ماده 10 قانون دسترسی آزاد به شبکه حمل‌ونقل ریلی).

تحلیل و بررسی: طبق بند اول و دوم، شرکت‌ها موظفند آئین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های صادره را اجرا نمایند. در رابطه با رعایت حداکثر بار مجاز، مقررات شفافی از طرف سیاست‌گذار تدوین و ابلاغ شده است، اما این قوانین، مقررات و تکالیف، در مرحله اجرا با مشکل روبه‌رو شده و نتوانسته مسئله اضافه‌بار را حل کند. در تحلیل علل این ناکامی به دو نکته می‌توان اشاره نمود. در برخی مبادی ابزاری برای سنجش میزان بار وجود ندارد و نمی‌توان انتظار داشت که وزن محموله دقیقا مطابق با وزن ثبت‌شده در بارنامه باشد و عمدتا ظرفیت واگن به‌عنوان وزن محموله در بارنامه ثبت می‌شود. نظر به این­که صحت سنجی لازم برای مطابقت وزن واگن­ها صورت نمی­گیرد، شرکت­های مالک واگن نیز در این رابطه ممکن است خود را ملزم به رعایت ظرفیت واگن نکنند. از سوی دیگر همان­گونه که از تحلیل ذی­نفعان برمی­آید در رابطه با اجرای سیستم توزین در شبکه ریلی کشور باید به این نکته توجه کرد که منافع و درآمد راه‌آهن با حمل و جابه‌جایی بار رابطه مستقیم دارد و قوانین و مقرراتی که حمل بار را با محدودیت مواجه کند، بر درآمد و منافع راه‌آهن تأثیر مستقیم خواهد گذاشت. به‌عبارت‌دیگر راه­آهن موظف به تدوین، ابلاغ و نظارت بر اجرای قوانین و ضوابطی شده است که بخشی از منافع کوتاه‌مدت خودش ایجاب می­کند که آن ضوابط اجرایی نشود. زیرا راه‌آهن در حال حاضر جز توقف واگن­ها و جریمه کردن ابزار دیگری برای مقابله ندارد که اختلال در سیر و حرکت و بالاتر رفتن هزینه حمل بار در راه‌آهن نسبت به جاده از تبعات این تصمیمات است.

• تعرفه بهره‌برداری از شبکه ریلی به‌منظور عبور یک یا چند واگن و یا یک قطار کامل (باری یا مسافری) به‌صورت خالی یا باردار از روی شبکه ریلی برحسب وزن، ظرفیت و طول واگن، طول و ابعاد کالای بارگیری شده در واگن‌های ویژه، مسیر حرکت، شرایط مسیر، سرویس‌های ارتباطی و دیگر عوامل مؤثر، بر اساس آئین‌نامه‌ای که توسط هیئت‌مدیره راه‌آهن تهیه و به تصویب وزیر راه و ترابری رسیده، لازم‌الاجرا است. (ماده 6 قانون دسترسی آزاد به شبکه حمل‌ونقل ریلی).

تحلیل و بررسی: در حال حاضر مبنای محاسبه تعرفه بهره‌برداری از شبکه تن کیلومتر است و وزن محصول بارگیری شده اهمیتی ندارد. در فرمول محاسبه تعرفه، فشار محوری، باردار یا خالی بودن واگن، نوع واگن و در برخی موارد نوع مسیر موردتوجه قرار گرفته است و وزن میزان محصول بارگیری شده اهمیتی ندارد و راه‌آهن بر اساس ظرفیت هر واگن و بر اساس کیلومتری که واگن‌ها سیر نموده‌اند، حق دسترسی را از شرکت‌ها و مالکان واگن‌ها دریافت می‌نماید. در این بستر حقوقی شرایط به‌گونه‌ای است که در بعضی حالت­ها، برخی ذی­نفعان از اضافه‌بار منتفع می‌شوند. فقدان زیرساخت­های فنی نیز باعث شده عملا امکان اجرای قوانین کنترلی وجود نداشته باشد.

• درصورتی‌که در مبدأ بارگیری، سیستم توزین موجود باشد، شرکت باید با هزینه خود واگن‌ها را توزین نموده و برگه توزین را به بارنامه ضمیمه کند و در ایستگاه‌هایی که سیستم توزین وجود ندارد، شرکت باید در اولین ایستگاه در طول مسیر که دارای سیستم توزین است، واگن‌ها را توزین و برگه توزین را ضمیمه بارنامه نماید.

تحلیل و بررسی: در حال حاضر به دلیل نبود دستگاه توزین در همه مبادی بارگیری، برگه توزین، ضمیمه بارنامه نمی‌شود، فقط تناژ بارگیری شده طبق اعلام شرکت مربوطه در برگه بارنامه نوشته می‌شود و در عمل الزامی به ارائه برگه توزین وجود ندارد. الزام توزین در مسیر هم ممکن است مستلزم ایجاد اختلالاتی در برنامه سیر و حرکت باشد. در صورتی می‌توان شرکت‌ها را ملزم به ارائه برگه توزین نمود که تجهیزات لازم برای توزین وجود داشته باشد و واگن‌ها بتوانند در زمان مناسب توزین شوند. درصورتی‌که همه مبادی سیستم توزین نداشته باشند و برای ارائه برگه توزین الزام وجود داشته باشد باید تمهیدات لازم در برنامه سیر و حرکت قطارها لحاظ شود.

• در مورد واگن‌های منفصل شده، شرکت مالک واگن موظف است در اسرع وقت نسبت به تعیین تکلیف واگن‌های خود اقدام نماید. لازم به ذکر است که طبق ماده پنج قرارداد دسترسی آزاد به شبکه حمل‌ونقل ریلی، مالکان واگن باید ظرفیت وزنی مجاز واگن‌ها را رعایت نمایند، در غیر این صورت واگن‌ها در اولین ایستگاه متوقف‌شده و کرایه حمل مازاد بر ظرفیت برای واگن‌ها طبق فرمول ذیل محاسبه و از شرکت وصول خواهد شد. ضمنا شرکت مکلف است محموله مازاد را تخلیه و توسط کامیون و یا واگن دیگری به مقصد ارسال نماید، همچنین شرکت باید نسبت به تأمین تجهیزات و امکانات اولیه عملیاتی، اداری موردنیاز در قسمت‌های مختلف تخلیه، بارگیری و باربندی اقدام نماید.

نرخ محور کیلومتر در مسیر باردار × مسافت طی شده × مقدار محموله مازاد بر ظرفیت واگن × 33% =کرایه حمل مازاد بر ظرفیت

تحلیل و بررسی: در حال حاضر با توجه به اینکه سیستم توزین در تمامی مسیرها موجود نیست، این قانون به‌طور کامل اجرا نمی‌گردد ولی درصورتی‌که اضافه‌بار بیش‌ازحد شناسایی شود، واگن مربوطه منفصل می‌گردد و شرکت موظف است اقدامات لازم را برای تعیین تکلیف واگن انجام دهد. تجهیزات موجود برای عملیات مانور از سمت راه‌آهن در اختیار مالک واگن قرار می‌گیرد. اما در اکثر موارد به علت فراهم نبودن امکانات و شرایط لازم، عمدتا بار اضافه واگن‌ها تخلیه نمی‌شود و فقط به دریافت جریمه اکتفا می‌شود.

• هزینه‌های جانبی از زمان ورود بار به محوطه انبار و یا باراندازهای راه‌آهن در مبدأ تا خروج و تحویل بار در مقصد کلا بر عهده شرکت است و همچنین شرکت باید بر بارگیری و تخلیه صحیح محمولات به واگن‌ها با رعایت مقررات و دستورالعمل‌های مربوطه مانند رعایت گاباری، فشار بر محور، صفافی و تقسیم صحیح بار و … نظارت کامل نماید.

تحلیل و بررسی: هزینه‌ها و عملیات مربوط به بارگیری و تخلیه بر عهده صاحب بار و یا مالک واگن است و مسئولیتی متوجه راه‌آهن نیست. در مبادی و معادن مهم بارگیری ناظران راه‌آهن، مالک واگن و صاحب بار بر نحوه بارگیری نظارت می‌کنند و با توجه به امکانات و ابزار موجود سعی بر این است که بار به‌صورت صحیح در طول واگن تقسیم گردد و بار اضافه وجود نداشته باشد. در صورت وجود سیستم توزین در مبادی، واگن‌ها توزین می‌شوند و در صورت وجود ناترازی و یا اضافه‌بار، اقدامات لازم برای اصلاح آن‌ها صورت می‌گیرد. در حال حاضر در صورت وجود سیستم توزین، این بند قانونی رعایت می‌گردد.

• در صورت معطلی واگن‌های ملکی شرکت در هر یک از ایستگاه‌های مبدأ و مقصد بیش از مهلت مقرر و یا اشغال خطوط راه‌آهن بدون انجام حمل‌ونقل بر اساس ماده 151 تعرفه و مصوبه شماره 3066- 31/2/76 هیئت‌مدیره راه‌آهن و یا مصوبات بعدی، شرکت مشمول پرداخت حق پارکینگ و جرائم در نظر گرفته‌شده خواهد گردید (بند (6-3) تیپ قرارداد دسترسی آزاد به شبکه ریلی) .

تحلیل و بررسی: در مورد واگن‌هایی که منفصل می‌شوند، جریمه‌های لازم برای شرکت‌ها لحاظ می‌گردد و شرکت موردنظر باید هزینه‌های مربوطه را طبق بند فوق پرداخت نماید و درصورتی‌که عملیات مربوط به تخلیه و بارگیری بارهای اضافه در ایستگاه‌ها توسط راه‌آهن انجام شود، هزینه‌های دیگری نیز به مبالغ ذکرشده اضافه می‌گردد.

• شرکت باید صورت‌جلسه کسری یا مازاد بار موجود در واگن‌های دارای نقص یا تجدید پلمپ و دارای صورت‌جلسات بین‌راهی را با حضور و تأیید نماینده، تنظیم و گزارش مربوطه را طبق روال معمول به راه‌آهن ارائه نماید. همچنین تهیه و اعلام وضعیت و شماره واگن‌هایی که بیش‌ازحد مجاز بارگیری یا توقف داشته باشند به دفتر ترافیک، به عهده شرکت می‌باشد (بند 6 وظایف اختصاصی شرکت حمل‌ونقل ریلی).

تحلیل و بررسی: در حال حاضر، در صورت تشخیص اضافه‌بار، موارد مطرح‌شده در این بند اجرایی می‌گردد.

• طبق مقررات عمومی شرح خدمات شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی، جبران هرگونه خسارت جانی و مالی به تجهیزات و تأسیسات راه‌آهن و اشخاص ثالث ناشی از عملیات شرکت یا کارکنان بر عهده شرکت است. راه‌آهن در مورد خسارت ناشی از تقصیر یا قصور شرکت در قبال اشخاص ثالث مسئولیتی ندارد.

تحلیل و بررسی: این بند به خسارات به‌طورکلی اشاره می‌کند، اما خسارتی که بر اثر اضافه‌بار بر زیرساخت وارد می‌شود را در به‌طور شفاف ذکر نمی‌کند و بهتر است برای این امر نیز محاسبات لازم انجام‌شده و در صورت بروز اضافه‌بار، این هزینه نیز به خسارت فوق افزوده شود.

 

6- نتيجه‌گيري

بر اساس بررسی‌های صورت گرفته در مورد ذینفعان سیستم توزین ریلی، اهداف و الزامات موردنظر آن‌ها، علاوه بر طرح نظام بهره‌برداری، تهیه ساختار سازمانی مناسب و پیش‌بینی نیروی انسانی موردنیاز، برای اجرای مطلوب فرآیندهای بهره‌برداری و نگهداری از سیستم‌ها، نیاز است قوانین و مقررات نیز به‌صورت شفاف تدوین و ابلاغ گردد. این قوانین و مقررات باید اجرایی باشند، یعنی هم صریح و دارای کمترین ابهام باشند و هم ضمانت اجرایی داشته باشند و بهتر است قوانین و مقررات به­گونه­ای تنظیم شود که منافع ذینفعان در رعایت آن­ها باشد.

 

7- مرجع

1-پروژه مطالعاتی تدوین طرح جامع تامین، اجر و بهره برداری سیستمهای هوشمند پایش ریلی، 1396، شرکت مهندسی توسعه آفتاب البرز(متسا)، اداره کل ارتباطات و علایم الکتریکی راه آهن ج.ا.ا.

 

[1] hoseini_sh@rai.ir