تاریخچه‌ هوانوردی در جهان و ایران

صنعت حمل و نقل آنلاین: در جهان امروز صنعت حمل‌ونقل هوایی بخشی جدانشدنی از نیازمندی‌های انسان در کلیه فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و…می‌باشد. ضرورت اطلاع از مراحل تکامل این صنعت و قوانین مقررات و استانداردهای آن که متضمن ایمنی نظم و کارایی پرواز مباشد می‌طلبد . به‌طور خلاصه تاریخچه‌ای از آغاز هوانوردی در جهان و کشورمان را مرور نموده و سپس به شرح وبسط نظام فنی، عملیاتی، حقوق مدیریتی حاکم بر این صنعت بپردازیم. انسان کنجکاو همیشه آرزو داشت همانند پرندگان آسمان را درنوردد و هر زمان به‌مقتضای دانش و تجربه خود زمان تلاش‌هایی در این رهگذر به عمل آورد ازجمله پرش ارتفاعات با بال‌های مصنوعی، پرش با کایت و بالن‌های گوناگون تا راه را برای تحقق آرزوهایش هموار سازد. علیرغم شکست‌ها و موفقیت‌های فراوان دست از کوشش برنداشت تا در اکتبر 1783 که اولین پرواز با بالن صورت گرفت و انسان توانست بدین‌وسیله بر نیروی جاذبه زمین فائق آید و راه خود را برای تسخیر فضا بگشاید. کوشش‌های مستمر انسان نتیجه داد و سرانجام به ساخت و به پرواز درآوردن اولین وسیله سنگین‌تر از هوا و دارای موتور موفق گردید. برادران رایت نخستین پیشگامان پرواز در دسامبر 1903 در “کیتی هاک” امریکا اولین پرواز خود را با هواپیمای ساخت خود به مدت 12 ثانیه و تا ارتفاع 120 پایی انجام دادند. از آن تاریخ ساختن هواپیما در سایر کشورهای صنعتی با جدیدت و سرعت دنبال شد و دنیای هواپیمایی با شتابی روزافزون به پیشرفت‌های حیرت انگیزش نائل شد بطوریکه امروز لحظه‌ای نیست که صدها هواپیما از انواع مختلف، سرعت‌ها و کاربردهای متفاوت در پرواز نباشند.

در ایران هواپیما (به قول قدیمی‌ها طیاره) ناشناخته بود و اطلاعات برخی از مردم هم در حد توصیفی بود که شنیده بودند لکن دریکی از روزهای آخر سال 1292 هجری شمسی یعنی ده سال پس از پرواز اولین هواپیما توسط برادران رایت یک خلبان روسی با هواپیمای خود از نوع بلریو به آسمان تهران رسید و مردم با شنیدن غرش این پرنده آهنین برای تماشای آن خود را به بلندی‌ها و پشت‌بام‌ها رساندند و با تعجب فراوان به تماشای آن پرداختند. چون در آن‌وقت فرودگاهی در ایران وجود نداشت لذا خلبان تصمیم گرفت در محوطه بازی که امروز محل وزارت خارجه و نیروی انتظامی است فرود آید و هنگام فرود با یک لوله توپ برخورد کرد. خلبان هواپیما (کوزمیسکی) هواپیمای آسیب‌دیده را به تعمیرگاه قشون برده همراه مکانیسین روسی و یاری کارمندان فنی قشون آن را تعمیر و آماده پرواز نمودند. این هواپیما چند پرواز نمایشی نیز در تهران انجام داد. بنا به مندرجات جریده ایران پرواز فوق در سال 1301 نیز از بندر انزلی به سمت تهران پرواز می‌نماید. بنا به همین گزارش روز پنجشنبه 30 فروردین هواپیمایی هم از مسکو به تهران آمده بود و تعدادی از اشخاص سرشناس کشوری و نظامی را برای گردش در هوای تهران به پرواز برد. طبق مندرجات کتاب پیشگامان پرواز ازآن‌پس تعدادی از صاحب‌منصبان قشون برای آموزش فنون هواپیمایی به اروپا اعزام شدند. ازجمله کلنل محمدتقی خان پسیان از افراد ژاندارمری به آلمان و نائب اول عیسی اشتوداخ به روسیه و به‌تدریج تعداد بیشتری از افراد ارتش برای آموزش فنون خلبانی به خارج اعزام شدند. ناگفته نماند که در ایران هم مانند سایر کشورهای سازنده هواپیما ابتدا از این وسیله برای مقاصد نظامی استفاده می‌شد ولی به‌تدریج هواپیما مورد بهره‌برداری حمل‌ونقل مسافر-بار و محصولات پستی قرار گرفت.

اولین فرودگاه ایران

در طول چند سالی که هواپیماهای گوناگون از کشورهای مختلف به ایران آمده و در پایتخت و سایر شهرهای ایران نمایش هوایی ترتیب میدادند کشور فاقد فرودگاه بود و برای فرود آمدن هواپیماها از زمینها مسطحی که وجود داشت استفاده میکردند ولی فکر احداث فرودگاه سبب شد که قطعه زمینی در قلعه مرغی برای ساخت فرودگاه انتخاب شود و با تسطیح زمین و ساخت باند و آشیانه اولین فرودگاه کشور آماده بهره برداری شد. اولین بار دو فروند هواپیمای انگلیسی که با هماهنگی دولت به ایران پرواز کردند در مرداد ماه 1301 در فرودگاه قلعه مرغی به زمین نشستند. این فرودگاه مجهز به دو باند شمالی و جنوبی و غربی و شرقی و چند آشیانه بوده است.

اولین هواپیمای ایران

در سال 1301 شرکت آلمانی یونکرس(اف 13) یک سرویس حمل‌ونقل هوایی در ایران برقرار کرد و پروازهایی بین چند شهر ایران صورت می‌گرفت. شرکت مذکور از چند فروند هواپیمای بدنه فلزی و یک باله از نوع یونکرس (اف 13 )استفاده می‌کرد که درواقع نخستین سرویس حمل‌ونقل غیرنظامی ایران بود ولی ارتش از سال 1301 تعداد از این هواپیماها را جهت استفاده حمل‌ونقل نظامی سبک خریداری نمود و یک خلبان آلمانی و تکنسین آلمانی به‌صورت کنتراتی و روزمزد به استخدام دولت درآمدند. در سال 1302 بنا به دستور اولیا دولت سرتیپ امان‌الله میرزا به اروپا رفته و 12 فروند هواپیمای فرانسوی برای ارتش خریداری نمود که پس از ورود آن‌ها در بوشهر قطعات سوار و آماده پرواز شدند و اولین نمایش هواپیماهای خریداری‌شده برگزار شد. و همچنین با وجوهی که اهالی گیلان و مازندران جمع‌آوری کردند دو فروند هواپیمای یونکرس ( اف 13) خریداری و بانام‌های گیلان و مازندران که در بدنه آن‌ها نقش بسته بودند در فرودگاه قلعه مرغی استقرار یافتند. بدین ترتیب در سال 1303 ارتش ایران دارای سه فروند هواپیمای یونکرس آلمانی و چهار فروند هواپیمای” آورو دو هاویلند” شد البته این دو نوع هواپیما با امتیازی که روسیه از دو شرکت سازنده به دست آورده بود در روسیه ساخته و به ایران فروخته شد.

آموزش کادر پروازی و فنی

به‌منظور تأمین کادر پروازی و فنی اولین دسته از افراد ایرانی از رشته‌های مختلف ارتش انتخاب شدند و در 13 خرداد 1302 جهت آموزش به خارج اعزام گردیدند. در بین این عده سرهنگ احمد نخجوان به‌عنوان اولین خلبان ایرانی موفق به طی دوره و دریافت گواهینامه خلبانی گردید و در میان دو گروه اعزامی برای دوره خلبانی عیسی خان طیار (عسی اشتوداخ) بود که در خاطرات خود می‌نویسد(( چون علاقه‌مند به کار هواپیمایی بودم داوطلبی خود را به ارکان حرب اعلام و پس از آزمایشات پزشکی و زبان روسی همراه گروه برای آموزش به روسیه اعزام شدم.)) وی اضافه می‌کند در میان گروه ده‌نفری سرهنگ نخجوان به فرانسه و بقیه به روسیه رفتیم. نه نفر همراه اشتوداخ عبارت بودند از نایب اول بایندور ملقب به ساعد سلطان-نایب اول پیاده علی‌اکبر امین زاده-نایب دوم پیاده محمدباقر خان افشار طوس-نایب دوم دفتری حسین حقی-نایب سوم سوار مهدی قلی میرزا قهرمانی-نایب سوم سوار ابراهیم بیات ماکوئی و شاگرد آخر مدرسه نظام مسعود دیبا. پس از معاینات پزشکی در روسیه از این عده چهار نفر پذیرفته شدند و بقیه پس از معالجات لازم دوره آموزش را شروع کردند. سرهنگ احمد نخجوان پس از طی دوره آموزش پرواز ودریافت گواهینامه خلبانی با یک فروند هواپیمایی”برگه-19″ از فرانسه پرواز و در اسفندماه 1304 در تهران(فرودگاه قلعه مرغی) فرود آمد و به‌عنوان نخستین خلبان ایرانی مشغول به خدمت در هواپیمایی نظامی شد.

اولین دفتر هواپیمایی کل قشون

در تاریخ 11 خرداد 1303 فرمان تأسیس دفتر هواپیمایی کل قشون به‌عنوان تشکیلات صنف هواپیمایی قشون ارتش صادر و سرهنگ احمد نخجوان به فرماندهی این سازمان منصوب گردید. هواپیمایی کل قشون در آغاز تأسیس دارای 20 فروند هواپیمای جنگی و مشقی بود. هواپیمایی قشون دارای هواپیماهای “برگه” فرانسوی-“دی‌هاویلند” انگلیس و” یونکرس” آلمانی  گردید. نیروی هوایی به‌تدریج و باگذشت زمان تبدیل به تشکیلات وسیع و با انواع هواپیماهای جنگی-مشقی و ترابری حفاظت از فضای کشور را به عهده گرفت و تا امروز همچنان در حال پیشرفت در این زمینه می‌باشد.

حمل‌ونقل هوایی غیرنظامی

قبلاً اشاره شد که کشورهای سازنده هواپیما ابتدا از این وسیله به‌منظور مقاصد نظامی استفاده می‌کردند و طبعاً ایران هم از این قاعده پیروی نمود. لکن نیاز به یک وسیله سریع حمل‌ونقل سبب شد کشورها به ساخت و بهره‌برداری از هواپیماهای بزرگ‌تر و سریع‌تر روی آوردند و از آن‌ها برای حمل‌ونقل مسافر-بار محصولات پستی-کشاورزی و … استفاده کردند. استفاده از هواپیما به‌منظور حمل‌ونقل هوایی غیرنظامی و با توجه به‌سرعت زیاد آن‌ها که در ظرف چند ساعت مرزهای کشورها را درمی‌نوردیدند لزوم تدوین قوانین-مقررات و استانداردهای فنی-عملیاتی-حقوقی و مدیرتی را می‌طلبید که از یکنواختی و شفافیت در سطح بین‌المللی و نیز داخلی هر کشور برخوردار باشد تا نظارت بر عملکرد شرکت‌های هواپیمایی در اجرای قوانین فوق با سهولت امکان‌پذیر باشد و از طرف دیگر متضمن ایمنی نظم و کارایی حمل‌ونقل هوایی غیرنظامی باشد.

به‌منظور اجرای این مهم سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشور “ایکائو” در دسامبر 1947 (ICAO.INTERNATIONAL CIVIL AVIATION به‌عنوان یک سازمان تخصصی وابسته به سازمان ملل تشکیل و پیمانی بین المللی تحت عنوان کنوانسیون شیکاگو (CONVENTION ON INTERNATIONAL CIVIL AIATION) تصویب نمود که به‌تدریج کشورهای جهان به این کنوانسیون ملحق شدند،آمادگی خود را برای اجرای مفاد کنوانسیون اعلام کردند. چگونگی ایجاد، هدف و تشکیلات ایکائو مقوله‌ای دیگر است که متعاقباً به آن پرداخته می‌شود.

چنانچه قبلاً اشاره شد یک شرکت آلمانی با کسب اجازه از دولت ایران اقدام به برقراری خطوط هوایی و اقدام به حمل‌ونقل مسافر-بار و محصولات پستی و با استفاده از هواپیماهای یونکرس نمود ولی خدمات آن مدت‌زمان طولانی ادامه نیافت و ایرانیان خود اقدام به ایجاد شرکت‌های هواپیمایی نمودند. در اردیبهشت سال 1322 به ابتکار شخصی بنام رضا افشار شرکت هواپیمایی ایران (IRAN AIRWAYS) و با مشارکت غلامحسین ابتهاج تأسیس کرد. در ضمن رضا افشار اولین آژانس گردشگری در ایران را به وجود آورد و در تهران به فعالیت پرداخت. شرکت هواپیمایی ایران اولین پرواز مسافربری را از تهران به مشهد و سپس اصفهان-شیراز-بوشهر و زاهدان برقرار کرد و در سال 1324 یک پرواز تهران-پاریس هم به آن اضافه نمود. به‌تدریج پروازهای بین‌المللی ایران ایر به قاهره و بغداد گسترش یافت. در خلال 17 سال فعالیت، ایران ایر تهران را به شهرهای بیشتر کشور و خارج وصل نمود. ناوگان پروازی ایران ایر شامل هواپیماهای:

• McDONNEL DOUGLAS-3 (D.C 3) دو موتور و غیر جت  معروف به “داکوتا”
• McDONNEL DOUGLAS3 (D.C 4&6) چهار موتوره
• VICKER VISCOUNT چهار موتوره تور بو پراپ

به‌تدریج ناوگان جدید به ناوگان قدیمی افزوده گشت و از انواع هواپیماهای

4-BOEING 747sp 1-BOEING 707 2-BOEING 727 3-BOEING 737طبیعی است که با ورود ناوگان جدید ایران ایر شبکه پرواز خود به تمام شهرهای مهم اروپا-آسیا و البته نیویورک گسترش داد و ناوگان قدیمی خود را بازنشسته کرد. هواپیماهای 747SP چند پرواز مستقیم تهران-نیویرک نیز انجام دادند و بعدازآن پروازهای نیویورک از طریق لندن صورت می‌گرفت. ایران ایر در دهه پنجاه یکی از ایمن‌ترین و منظم‌ترین شرکت‌های هواپیمایی جهان بعد از شرکت کانتاس(استرالیائی) لقب گرفت و موردتقدیر یاتا(IATA) بود. شرکت ایران ایر در سال 1354 به‌عنوان عضو کامل یاتا پذیرفته شد. ایران ایر در اواخر سال 1345 یا اوایل 50 سفارش خرید دو فروند هواپیمای کنکورد به شرکت هواپیماسازی انگلیس داد و یکی از آن‌ها به‌صورت اجاره‌ای چند پرواز از تهران به کیش انجام داد لکن سفارش خرید عملی نشد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی سفارش فوق لغو گردید. با پیروزی انقلاب اسلامی شرکت ایران(هما) به شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی تغییر نام یافت اما کماکان لوگوی شرکت همان است که بود. شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران هم چنان در حال تقویت ناوگان پروازی خود می‌باشد.

دو شرکت هواپیمایی خصوصی دیگر بنام‌های ایر تاکسی(AIR TAXI) و پارس ایر(PARS AIR) نیز در کنار شرکت اصلی هواپیمایی ایران تأسیس و فعالیت می‌کردند. شرکت ایر تاکسی فعالیت خود را با استفاده از هواپیماهای کوچک و به‌صورت اجاره دادن هواپیما آغاز کرد و به‌تدریج وظیفه نگهداری، تعمیرات و برنامه‌ریزی پروازهای اشخاص حقوقی و حقیقی را به عهده گرفت، نگهداری هواپیماهای دولت-هلال احمر و اشخاص حقیقی(تعداد محدودی که هواپیما داشتند) ازجمله فعالیت‌های درامد زا برای ایر تاکسی بود.

شرکت هواپیمایی پارس با دو فروند هواپیما اف28 ساخت هلند پروازهای داخلی را انجام می‌داد.

با پیروزی انقلاب اسلامی طبق مصوبه شورای عالی ملی انقلاب اسلامی شرکت خصوص مذکور ملی اعلام شدند و از ادغام دو شرکت ایر تاکسی و پارس ایر شرکت خدمات هوایی کشور(آسمان) ایجاد شد که وظایف هردو شرکت یعنی حمل‌ونقل مسافر و بار و نیز نگهداری هواپیمایی سازمان‌های دولتی را عهده‌دار است. البته شرکت آسمان با رفع محدودیت وزن اقدام به تهیه هواپیماهای سنگین‌تر به توسعه فعالیت‌های خودپرداخت.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و نیاز به توسعه حمل‌ونقل هوایی تا امروز نزدیک به 15 شرکت هواپیمایی به فعالیت‌های حمل‌ونقل هوایی اشتغال دارند.